ئارامتر بخوێنەوە!
مدیریت استعماری سرزمین در ڕۆژهەڵات
د. منصور سهرابی
“مدیریت غیر علمی و استعماری حکومت ایران در ڕۆژهەڵات نە تنها باعث هدرروی و غارت آب در این منطقە گردیدە است بلکە با فراهم کردن امکان فرسایش سبب هدرروی خاک نیز شدە است. ادامە این روند می تواند آیندە ڕۆژهەڵات را بە خطر بیندازد. علی رغم این سبک مدیریت، منابع آبی و خاکی ڕۆژهەڵات هنوز از سایر مناطق در ایران بهتر است.“
روژهه لات با مساحت ١١١٩٦٥ کیلومترمربع با فرمان جهاد آیت‌الله خمینی، رهبر وقت ایران در مرداد ۱۳۵۸، مورد تجاوز و اشغال قرار گرفت محیط زیست و منابع طبیعی کردستان نیز از اثرات این فرمان بی‌بهره نماند و به‌صورت مستقیم و غیر مستقیم یکی از قربانیان این فرمان شد. با اشغال کردستان، حکومت جمهوری اسلامی این سرزمین را بە شیوەای ناکارآمد، تخریبی و غیر علمی ادارە کردە است. مدیریت تخریبی نقطە مقابل مدیریت پایدار سرزمين است. بنابراین میتوان مدیریت پایدار سرزمين را به عنوان یک رهيافت دانش محور دانست که به تلفيق مدیریت زمين، آب، تنوع زیستی و محيط کمک
میکند تا تقاضاي در حال افزایش منابع تأمين شود و همزمان خدمات اکوسيستم و وسایل معاش نيز حفظ گردد. مهمترین هدف مدیریت پایدار سرزمين جلوگيري از تخریب منابع سرزمين است. هماهنگ کردن اهداف مکمل تأمين امکانات محيطزیستی، اقتصادي و اجتماعی براي سود نسلهاي حال و آینده همزمان با حفاظت از کيفيت منابع سرزمين(آب، هوا وخاک) و ارتقا آنها از دیگر اهداف این نوع مدیریت است. بنابراین میتوان مدیریت پایدار سرزمين را به عنوان یک رهيافت دانش محور دانست که به تلفيق مدیریت زمين، آب، تنوع زیستی و محيط کمک میکند تا تقاضاي در حال افزایش منابع تأمين شود و همزمان خدمات اکوسيستم و وسایل معاش نيزحفظ گردد .
جنگل های کوردستان
در سال‌های اول انقلاب، آتش توپخانه سپاه و ارتش به بهانه استتار پیشمرگەها در جنگل‌های کردستان، جنگل‌های این مناطق را نشانه گرفتند. این جنگ‌افروزی از بی دفاع‌ترین موجودات منطقه قربانیان بیشماری گرفت.
مساحت جنگل های روژهەلات بدین شرح است:
| استان | هکتار جنگل |
| ارومیە | ١٠١٠٠٠ |
| ایلام | ٦٤١٦٤٧ |
| کردستان | ٣٧٤٠٠٠ |
| کرمانشاە | ٥٢٧٠٠٠ |
| جمع | ١٦٤٣٦٤٧ |
مردم منطقه نیز که به دلیل عدم امنیت از دریافت سوخت‌های فسیلی محروم بودند به ناچار برای تأمین سوخت مایحتاج خود از جنگل‌های کردستان قربانیان بیشتری گرفتند. بدین ترتیب درختان بی‌دفاع از هر دو سو مورد حمله قرار گرفت و تراکم آنان چنان کم شد که هرگز این خسران جبران نگردید.
رشته‌کوه‌های زاگرس، وسیع‌ترین و اصلی‌ترین رویشگاه گونه‌های مختلف بلوط بوده و به همین دلیل این منطقه از اهمیت بسیار ویژه‌ای برخوردار است. درختان بلوط معمولاً در ارتفاع ۶۵۰ تا دو هزار و ۴۰۰ متر از سطح دریا بر پهنه زاگرس رخ نموده‌اند. به گفته فرمانده یگان حفاظت سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری (١٣٩٨)، به‌طور میانگین سالانه حدود ۱۰ هزار هکتار از عرصه‌های منابع طبیعی طعمه حریق میشوند که بیشترین آتش‌سوزی‌ها در عرصه‌های منابع طبیعی در زاگرس رخ داده است.
آتش سوزی یکی از عوامل مهم ایجاد اختلال در اکوسیستم‌های جنگلی است و به عنوان یک آشفتگی بر ساختار و تجدید حیات گونه‌های گیاهی تأثیرات بسیار منفی دارد.
عامل انسانی مهمترین علت آتش سوزی ها در زاگروس می باشد. مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمانشاه(١٣٩٨) اعلام کرد: ۹۸ درصد از آتش سوزی‌های منابع طبیعی و مراتع و جنگل‌های استان ناشی از عوامل انسانی است تنها ۲ درصد آن به عوامل طبیعی مانند صاعقه و تابش خورشید بر میگردد. مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان ایلام(١٣٩٨) نیز گفت: ۴۵۰ هزار هکتار از مناطق جنگلی استان ایلام در بخش حریق دارای موقعیتی «فوق بحرانی» است. رئوف نصری، رئیس اداره منابع طبیعی شهرستان سنندج (١٣٩٨) اظهار کرد: عامل ۷۰ تا ۸۰ درصد این آتش سوزی‌ها انسانی بوده است. فرمانده یگان حفاظت از منابع طبیعی و آبخیزداری آذربایجان‌غربی (استان ارومیە) نیز با اشاره به افزایش ٦٠درصدی آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع این استان از ابتدای سال ١٣٩٨ تاکنون گفت: یکهزار و ۵۰۰ هکتار از جنگل‌ها و مراتع استان دچار آتش‌سوزی شده است کە عمدە دلیل آن عامل انسانیست.
هر چندکە در سال جاری ١٣٩٨ نیز با توجه به وضعیت مناسب بارش‌ها و افزایش پوشش علفی کف جنگل، احتمال وقوع حریق در عرصه‌های طبیعی شدت یافتە اما سوال اساسی اینجاست کە عامل انسانی چە کسی ست؟ آیا شهروندان عادی و یا کسانی کە در این مناطق زندگی میکنند علت آتش سوزی جنگل ها و مراتع هستند و یا نیروهای کە سرزمین را اشغال کردەاند و عمدا در پی نابودی این سرزمین هستند! آیا شهروندان عادی مجهز بە سلاح سنگین هستند و جنگل ها و مراتع کوردستان را نشانە رفتە اند یا نیروهای سپاە پاسدارن؟ سپاە پاسدارن بدون توجە بە کلیە قوانین و کنوانسیوان های بین المللی بە بهانە حضور نیروهای پیشمرگ از یک سو و از سوی دیگر بدلیل آنکە کوردستان را سرزمین خود نمیدانند در پی غارت و نابودی آن هستند. در بند ٣ مادە ٣٥کنوانسیون الحاقی ژنو آمدە است کە استفادە از ابزار جنگی کە منجر بە خسارت شدید بە محیط زیست و یا نابودی آن شود ، ممنوع است. آیا نظام جمهوری اسلامی قوانین و کنوانسیون های بین المللی و حتی قوانین داخلی مرتبط بە محیط زیست را در روژهەلات رعایت میکند؟
چرا اگر جنگل های البرز دچار حریق می شوند بلافاصلە نیروهای امدادی با امکانات لازم برای اطفای حریق وارد عمل خواهند شد حتی از هلیکوپتر برای مقابلە با آتش کمک می گیرند؟ ولی برای زاگروس هیچگونە امکانی وجود ندارد ! و حتا از تلاش نیروهای مردمی برای اطفا حریق جلوگیری خواهد شد! آیا این نوع از تعامل و برخورد با سرزمین غیر از تعامل استعماری ست؟
مدیریت منابع آب
شکل شمارە ١- میانگین دراز مدت میزان بارش
نمودار١- میزان میانگین بارش بر حسب میلی متر در استان های روژهەلات در مقایسە با استان اصفهان و فارس
همچنانکە در نمودار و شکل شمارە ١، مشاهدە می گردد میزان بارندگی سالانە در روژهەلات بیشتر از دو استان اصفهان و فارس است. اما سطح زیر کشت محصولات آبی در استان فارس و اصفهان بیشتر است. بە عبارتی دیگر توسعە کشاورزی و سرمایە گزاری در این بخش هم حاکی از نگرش استعماری بە سرزمین کردستان است. اگر چە حکومت ایران در مناطق خارج از روژهەلات هم در بخش کشاورزی کارنامەای موفق ندارد اما آمارها بیانگر نوعی تبعیض در رویکرد مدیریتی بە این سرزمین است. برای مثال در استان سنندج منابع آب تجدید پذیر٨/٤ میلیارد متر مکعب از کل بارش سالیانە کە ٩٣/١٠ میلیارد متر مکعب است و از این میزان مقدار ٣/٤ میلیارد متر مکعب آن بصورت منابع آب سطحی و ٥٠٠ میلیون متر مکعب آن بصورت زیر زمینی می باشد. میزان آب مصرفی استان ١٢١٣ میلیون متر مکعب است کە ٦٠ درصد آن از منابع آب زیرزمینی و ٤٠ درصد از منابع سطحی تامین می شود. از این میزان ١٠٨٢ میلیون متر مکعب در بخش کشاورزی ، ١٢١ میلیون متر مکعب برای شرب و ١٠ میلیون متر مکعب برای صنعت مصرف میگردد. همچنانکە مشاهدە می گردد در استان سنندج مدیریت آب بصورت کاملا غیر علمی است بطوریکە بیشترین میزان مصرف از آب های زیر زمینی ست!حداکثر ٤٠ درصد از کل منابع آب تجدید پذیر کە ٨/٤ میلیارد متر مکعب است میتوان استفادە کرد و نظر بە اینکە ٣/٤ میلیارد متر مکعب آن بصورت منابع آب سطحی ست میتوان همە ی مصرف را کە ٢٣/١ میلیارد متر مکعب است از آب های سطحی تامین کرد، در حالیکە ٦٠ درصد از آب مصرفی از منابع آبی زیر زمینی ست !! کە برابر ٧٢٧ میلیون متر مکعب است و این در حالیست کە از باڕش استان تنها ٥٠٠ میلیون متر مکعب تامین کنندە منابع آب زیرزمینی ست ! هر سالە بیش از ٢٢٧ میلیون متر مکعب آب اضافی از منابعی کە در طی سالیان جمع شدە مصرف میگردد و این روند در آیندە نزدیک منجر بە تخلیە آب های زیز زمینی در این استان شدە و با عواقب شدید آن از جملە خشکیدگی و فرونشست سرزمین مواجە خواهیم شد. اما آنچە جای سوال دارد اینست کە آبهای سطی استان سنندج بە کجا میرود؟
بر اساس مطالعات انجام شده به طور میانگین هشت میلیارد مترمکعب حجم ریزش های جوی سالانه در استان ایلام است که از این مقدار بارش حدود ٩/١ میلیارد مترمکعب برابر با ٢٤ درصد وارد رودخانه ها شده، ٢/١ میلیارد مترمکعب معادل ١٥ درصد در زمین و سفره های زیرزمینی نفوذ کرده و ٩/٤ میلیارد مترمکعب برابر ٦١ درصد نیز تبخیر شده و به جو زمین باز می گردد. سوال اینجاست کە با این حجم آب در استان چرا سطح کشت محصول زراعی آبی در این استان تنها ٧٣٠٣٠ هکتار است؟ آب این استان بە کجا می رود؟!
نمودار٢- تعداد سدهای در حال بهرە برداری استان های روژهەلات در مقایسە با استان اصفهان و فارس
همچنانکە در نمودار ٢ مشاهدە می گردد تعداد سد های در حال در حال بهربرداری استان اصفهان و فارس با آن میزان بارندگی کە اشارە شد نسبت بە ایلام، سنندج و کرمانشاە جای سوال دارد!
چرا در استان سنندج کە میزان آب های سطحی آن سالیانە ٣/٤ میلیارد متر مکعب است تنها ٦ سد و در استان ایلام کە حجم آب های سطحی حدود ٩/١ میلیارد مترمکعب است تنها ٢ سد وجود دارد در حالیکە در اصفهان ١٨ و فارس هم ٨ ؟
نمودار٣- توزیع سطح محصولات زراعی آبی کشور ایران در سال زراعی ٩٦-٩٥
با توجە باینکە تامین منبع آب برای توسعە کشاورزی بسیار مهم است و اشارە شد کە استان سنندج نسبت بە استان اصفهان و فارس دارای منابع آبی بیشتری است (شکل و نمودار١) چرا سطح زیر کشت محصولات آبی در استان های روژهەلات از اصفهان و فارس کمتر است؟ آب لازم برای این محصولات در دو استان اصفهان و فارس از کجا تامین میشود؟ چرا کشاورزان استان سنندج بایستی برای تامین آب آبیاری، از منابع زیر زمینی استفادە کنند اما کشاورزان اصفهانی از آب دیگر استانها؟ آیا این تاراج منابع کوردستان نیست؟ چرا آنزمان کە محور توسعە ایران، کشاورزی اعلام شد ، این مهم شامل حال روژهەلات نگردید؟
دریاچە ارومیە شاهدی بر مدیریت غیر علمی منابع آب در روژهەلات:
در حال حاضر سطج قابل ملاحظه اي از اين درياچه ٥٠٠٠ كيلومترمربعي آب شور خشكيده و بيش
از ٢٠ ميليارد مترمكعب آب آن نسبت به دورههاي پرآبي درياچه از بين رفته است و درياچه نسبت به تراز اكولوژیک خود بيش از ١٢ ميليارد مترمكعب با كمبود آب مواجه ميباشد.
شکل ٢- پراکندگی سطح زیر کشت در حوزە آبی دریاچە ارومیە در دو بازە زمانی ١٩٧٦ (سمت راست)، ٢٠١٣ (سمت چپ)
بر طبق مطالعات و آمار منتشره مختلف، سطج زيركشت آبي كنوني در سطح حوضه آبريز درياچه اروميه نزديك ٥٠٠ هزار هكتار برآورد گرديده است. اين رقم، نشانگر افزايش حدود ٢٠٠ هزار هكتاري اراضی آبي حوضه نسبت به اوايل دهه ١٣٥٠ شمسي ميباشد.
علاوه بر افزايش سطح زير كشت در بخش كشاورزي حوضه، تغيير الگوي كشت كم مصرف آبي به الگوي كشت پرمصرف نیز در توسعه نامتوازن اين بخش موثر بودە ( مانند افزایش سطح زیر کشت چغندر قند). این توسعە نامتوازن کشاورزی بدون در نظر گرفتن توان اکولوژیک و ظرفیت محیط منجر بە برداشت بیشتر آب از منابع سطحی و زیر زمینی گردید( شکل ٣و ٤) کە دلیل اصلی وضعیت کنونی دریاچە می باشد.
شکل ٣- نقاط برداشت از منابع آب سطحي حوضه آبريز درياچه اروميه
شکل ٤ – پراكندگي چاههاي حوضه آبريز درياچه اروميه
با خشکتر شدن بیشتر دریاچە ارومیە کانون های ریزگرد نمکی فعال میشوند و طبق پردازش تصاویر ماهوارەای شعاع حرکتی ریزگردها تا ٥٠٠ کیلو متر خواهد بود( شکل ٥ و ٦ ).
شکل ٥- برخي از كانونهاي احتمالي ريزگرد شناسايي شده در محدوده درياچه اروميه با استفاده از پردازش تصاوير ماهوارهاي مركز تحقيقات سنجش از دور دانشگاه صنعتي شريف، 1393
شکل ٦- مناطق واقع در شعاع حركتي مختلف طوفانهاي گرد و غبار احتمالي درياچه اروميه
از دیگر آثار خشک شدن دریاچە ارومیە ایجاد و گسترش انواع بیماری هاست، از آنجا کە کشاورزان در حوضە آبریز دریاچە برای تولید محصول بیشتر از انواع علفكش، حشره كش و كود شيميايي استفادە کردە و پساب کشاورزی بە دریاچە وارد می شود ، نهشت این مواد بصورت رسوب ، ذرات ريزگرد توليد شده از بستر درياچه را به شدت آلوده می کند کە این ذرات سلامت جاندارن از جملە انسان را در منطقە بە خطر میاندازد.
در نهایت یکی از مهم ترین خطرات ناشی از پسروی آب دریاچە، بیابان زایی می باشد. موارد فوق نمونە واضحی از مدیریت ناکارآمد و استعماری منابع آب در روژهەلات بودند.
فرسایش خاک
رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان اردبیل عنوان کرد کە میزان فرسایش خاک در ایران سه برابر متوسط جهانی است به طوری که سالانه بیش از ٢ میلیارد و ٥٠٠ میلیون تن خاک با فرسایش از دسترس خارج میشود. خاك از منابع تجدید پذیر به شمار می رود اما براساس منابع مختلف تشكیل هر سانتیمتر خاك در شرایط مختلف آب و هوایی از ١٠٠ تا ١٠٠٠ سال طول می كشد، دراین میان فرسایش عامل اصلی تخریب آن است كه این تاثیر در كشورهای مختلف با در نظر گرفتن شرایط آن متفاوت است. بر اساس آمار فرسایش آبی خاك در ایران سالانه به طور متوسط حدود ٦ تن در هكتار است. رئیس انجمن علوم خاک (استان ارومیە) آذربایجان غربی(١٣٩٨) اظهارکرد کە فرسایش خاک در این استان بیشتر از تولید خاک است. آمارها حاکی از آن است کە در روژهەلات میزان فرسایش خاک از متوسط آن در کشور ایران بیشتر است این در حالیست کە ایران خود در این زمینە مقام اول دنیا را داراست !
بە نقل از مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمانشاه (١٣٩٨) میزان فرسایش خاک به طورمتوسط در استان کرمانشاه و در یک سال ۱۲ تن بر هکتار است. عبدالسلام پيري معاون آبخيزداري منابع طبيعي و آبخيزداري ايلام (١٣٩٧) نیز با بيان اينكه ميزان فرسايش خاك در استان ايلام بين ١٧ تا ٢٧ تن در هكتار است، گفت: روند فرسايش خاك در اين استان نسبت به سال هاي گذشته سرعت بيشتري به خود گرفته است.
مدیریت غیر علمی و استعماری حکومت ایران در روژهەلات نە تنها باعث هدرروی و غارت آب در این منطقە گردیدە است بلکە با فراهم کردن امکان فرسایش سبب هدرروی خاک نیز شدە است. ادامە این روند می تواند آیندە روژهەلات را بە خطر بیندازد. علی رغم این سبک مدیریت، منابع آبی و خاکی روژهەلات هنوز از سایر مناطق در ایران بهتر است. همچنانکە در شکل شمارە ٧ مشاهدە می گردد قابلیت زمین های روژهەلات در بیشتر مناطق برای کشاورزی بهتر از سایر مناطق است.
شکل ٧- مناسب بودن زمین ایران برای کشاورزی براساس متغیرهای خاک و متغیرهای توپوگرافی.
شکل ٨ نقشە سطح تنش آبی در شرایط کشت آبی و دیم در هر دو حالت شخم خوردە و بدون شخم را نشان می دهد ، طبق این نقشە مناطق روژهەلات نسبت بە بیشتر مناطق ایران در وضعیت بهتری قرار دارند و سطح تنش آبی در آنجا نسبت بە سایر مکان های دیگر ایران کمتر است. توزیع جمعیت روستایی ایران طبق سطح تنش آبهای زیرزمینی چنان است کە بیشتر این جمعیت خارج از روژهەلات و متعلق بە مناطق دیگر ایران هستند (شکل ٩). با ادامە روند فعلی در آ یندە قابلیت زندگی در این مناطق از بین می رود و ساکنین بایستی بە دیگر مناطق کوچ کنند، با توجە بە قابلیت زاگروس و روژهەلات منطقە هدف میتواند این مناطق باشد کە تهدیدی بس عظیم برای تغییر دموگرافی روژهەلات در آیندە است.
شکل ٨- نقشە سطح تنش آبی در شرایط کشت آبی و دیم در هر دو حالت شخم خوردە و بدون شخم
شکل ٩- توزیع جمعیت روستایی ایران براساس سطح تنش آبهای زیرزمینی
فهرست منابع
– احمدي كريم ، حميدرضا عبادزاده، هلدا عبدشاه، آرزو كاظميان و مريم رفيعي ( ١٣٩٧).آمارنامه کشاورزی جلد اول – محصولات زراعی سال زراعی ٩٦- ١٣٩٥. انتشارات وزارت جهادكشاورزي، معاونت برنامه ريزي و اقتصادي، مركز فناوري اطلاعات و ارتباطات.١٢٤ص
– راعی دهقی هاجر و جواد نجفی( ١٣٩٥). حفاظت از محیط زیست در قبال خسارات ناشی از درگیری مسلحانه. فصلنامه علوم محیطی، دوره چهاردهم، شماره 2، ١٣٩- ١٥٤
– رجبي هشجين مهدي (١٣٩٤ ). ضرورت احیای دریاچه ارومیه علل خشكي و تهدیدات. دبيرخانه مركزي ستاد احياي درياچه اروميه. ٥٠ ص
– ذکایی محمد (١٣٩٤ ). گزارش ملی وضعیت محیط زیست ایران ١٣٨٢-١٣٩٢ .انتشارات سازمان محیط زیست ایران. ١٣٨ ص
– قربانی مهدی ، حسینعلی متولی ، ساره راسخی و لیلا عوض پور ( ١٣٩٥). انسجام سازمانی و شناسایی دست اندرکاران کلیدی در مدیریت پایدار سرزمین. پژوهشهاي دانش زمين، سال هفتم، شماره ٨٢ .١١٩-١٣٨
-Mohsen B. Mesgaran & Pooya Azadi (2018). A National Adaptation Plan for Water Scarcity in Iran. Stanford Iran 2040 Project. 37 p
-Mohsen B. Mesgaran, Kaveh Madani, Hossein Hashemi& Pooya Azadi(2017). Iran’s Land Suitability for Agriculture. Article in Scientific Reports. DOI: 10.1038/s41598-017-08066-y
-Nasser Karami(2018). The Drying of Lake Urmia as a Case of the “Aralism” Concept in Totalitarian Systems. International Journal of Geography and Regional Planning Vol. 4(1), pp. 043-063.
– https://www.radiozamaneh.com/270257
– http://daminfo.wrm.ir/fa/home
– http://www.irimo.ir/far/index.php
