ئارامتر بخوێنەوە

“اینجوری برات نمیرە بالا” یان شکستی پڕۆژەی نەتەوەسازیی فارس

داود عوسمانزادە


مێــــژووی خـــەونی بینــــاکــردنی (Construction) یەکەیەکی سیاسیی یەکپارچەی بەهێز لە جوگرافییای بەناو ئێران بۆ کۆتایی‌یەکانی قۆناغی قاجار و سەرهەڵدانی نوخبەی ناسیۆنالیستی فارسی، واتە ئاخوندزادە و کرمانی، دەگەڕێتەوە. لەگەڵ سەرهەڵدانی نوخبەی ناسیۆنالیستی فارسی لە کۆتایی‌یەکانی قاجار و پەرەپێدانی بۆچوونە ناسیۆنالیستییە ڕەگەزپەرەستانەکەیان لەلایەن بازنەی بەرلین و پاشان دامەزراندنی دەوڵەتی نوێی فارسی لە ساڵی ١٩٢٥ –پاشان بە فەرمانێکی ڕەزا پاڵەوی لە ساڵی ١٩٣٦دا ناوەکەی گۆڕدرا بۆ ئێران – هەموو هەوڵەکانی ناسیۆنالیزمی ئێرانی فارسی بیناکردنی دەوڵەتێکی یەکپارچەی بەهێز لەسەر بنەمای ڕەگەزە پێکهێنەرەکانی شوناسی فارسی بووە. دامەزراندنی دەوڵەتی نوێ لە جوگرافییای سیاسیی ئێران دەرفەتێکی زێڕینی دا بە “باوکانی” ناسیۆنالیزمی ڕەگەزپەرەستانەی ئێرانی فارسی بۆ ئەوەی هەموو دامەزراوە دەوڵەتییەکان بخرێنە خزمەت جێبەجێکردن و وەدیهێنانی خەونی یەکەیەکی سیاسیی وەها – واتە یەک دەوڵەت و یەک نەتەوە. هەر لە سەرەتاوە دامەزراوەگەلێکی وەک “سازمان پرورش افکار”، “سپاە دانش”، و “پەروەردەی گشتی” بە ئاشکرا ئەرکی وەدیهێنانی لایەنی نەرم و ئایدیۆلۆژیکی پڕۆژەیەکی وەهایان وەئەستۆ گرت؛ دواتر ڕادیۆ و تەلەڤزیۆن و ئینجا میدیای دیجیتاڵیش هاتنە مەیدان و بەشدارییەکی گرینگیان لە ڕاپەڕاندنی پڕۆژەکەدا کرد. بەشی ڕەقی پڕۆژەکەیش لەلایەن ئەرتەش، دامەزراوە چەکدارییەکان، و دامەزراوە ئابوورییەکان جێبەجێ دەکرا. ئەم هەوڵانە تا ئێستایش لە ڕێگەی هەموو دامەزراوە دەوڵەتی و نادەوڵەتییەکان، و تەنانەت لە ڕێگەی ژیانی ڕۆژانەی ئەکتەرە کۆمەڵایەتییە ئێرانییەکانیشەوە، بەردەوامە.

یەکێک لە بنەڕەتیترین لایەنەکانی وەدیهێنانی ئەم دۆخە کۆمەڵایەتییە خوازراوە، زمانی فارسیییە. هەر لە سەرەتاوە، زمانی فارسی لەلایەن ڕووناکبیران و کاربەدەستانی ئێرانی وەک کۆڵەکەی شوناسی ئێرانی پێناسە کرا و هەوڵی سەپاندنی بەسەر هەموو نەتەوە و ئەتنیکەکانی جوگرافییای سیاسیی ژێردەستی فارسدا درا. لەم پڕۆسەیەدا ڕۆژهەڵاتناسەکانیش ڕۆڵێکی سەرەکییان بینی و تەنانەت پێش سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزمی فارسی کەسانی وەک گۆبینۆ بەستێنە ئایدیۆلۆژیکییەکانی خەونێکی وەهایان دابین کردبوو.

گرینگیی ڕۆڵی زمانی فارسی لە پڕۆژەی دەوڵەتسازی و نەتەوەسازیی ناسیۆنالیزمی فارسی ئێرانیدا کاتێک دەردەکەوێ کە لە بەستێنی بۆچوونەکانی بیرمەندی دژەکۆلۆنیالیستی کێنیایی نگووگی (Ngũgĩ )دا سەیری ڕۆڵی زمان لە پەیوەندیی نێوان کۆلۆنیالیست و کۆلۆنیکراودا بکەین. نگووگی پێی وایە کە زمانی کۆلۆنیالیستی گرینگترین ئامرازی گواستنەوەی ئایدیۆلۆژیای کۆلۆنیالیستییە. زمانی کۆلۆنیالیستی نەک هەر کاریگەریی قووڵ لە شێوەی بیرکردنەوەی کۆلۆنیکراو لەبارەی کۆلۆنیالیست و کۆلۆنیالیزمەوە دادەنێت، بەڵکوو کاریگەریی لەسەر شێوازی بیرکردنەوەی کۆلۆنیکراو لە خۆی وەک تاک و نەتەوە و لە کۆلۆنیکاریشدا هەیە. جگە لەم کاریگەرییە قووڵەی نگووگی باسی دەکات، بەشێکی گرینگی واقیعی کۆمەڵایەتیش لە زماندا ڕوو دەدات و بونیاد دەندرێت.

زمانی فارسی، وەک یەکێک لە گرینگترین ئامراز و ئامانجەکانی کۆلۆنیالیزمی فارس، توانیویەتی لە مێژووی نزیک سەت ساڵەی دەوڵەتی فارسدا کاریگەریی قووڵ لەسەر تێگەیشتن، جوانیناسی، چێژ، و کەسایەتیی کۆلۆنیکراوی کورد دابنێ. بەشێکی بەرچاوی سووژەی کۆلۆنیکراوی کورد لە ڕێگەی زمانی کۆلۆنیالیستیی فارسییەوە بەشداریی لە پەرەپێدان، بەهێزکردن، و گواستنەوەی میراتی کۆلۆنیالیستیی ئێرانی فارسیدا هەبووە و هەیە. ئەم بەشدارییە لە باری ئاست و شێوازەکانی جیاواز و فرەچەشنە.

لەم نووسینەدا خاڵی گرینگ ڕۆڵی زمانە لە بیناکردنی پڕۆژەی دەوڵەتسازی و نەتەوەسازیی ئێرانی؛ پڕۆژەیەک کە لە بنەڕەتدا کۆلۆنیالیستی و فاشیستییە و لەسەر نکۆڵی و تواندنەوە، و ڕووتاندنەوەی ئەوانیتری نافارس دامەزراوە. زمانی فارسی لە ئەدەبیاتەوە هەتا فەلسەفە و زانستە سرووشتییەکان، لە ژیانی ڕۆژانەڕا هەتا موسیقا و بیاڤی ڕووناکبیری کاریگەریی قووڵی لەسەر هەست و نەستی کورد داناوە، تا ئەو جێگایەی زۆر کات بیستوومانە کوردێک کوتوویەتی خەونی دیتووە و خەونەکەی بە زمانی فارسی بووە. ئەم کاریگەرییە قووڵ، فرەڕەهەند، درێژخایەن، و فرەچەشنانە بەشێکن لە ئەرکی زمان و ئایدیۆلۆژیای ناسیۆنالیزمی فارسی بۆ نەتەوەسازی و دەوڵەتسازیی ئێرانی.

بەڵام، فۆکۆ گوتەنی لەبەرانبەر هەرچەشنە دەسەڵاتێکدا بەرگریش هەیە. بۆیە، هەر لە سەرەتاوە پڕۆژەی ناسیۆنالیستی فارس تووشی ئالنگاریی جیددی و بنەڕەتیی کورد و هەندێک ئەتنیکی دیکە بووەوە. ئەگەرچی دژایەتیی کورد لەگەڵ کۆلۆنیالیزمی فارسی ئێرانی تەنیا بەرگری یان پەرچەکردار نەبوو، بەڵکوو درێژەی پڕۆژەیەکی کۆنتری خۆی بوو کە مێژووەکەی لانیکەم بۆ سەردەمی شێخ عوبەیدوڵا نەهری لە دەیەی هەشتای سەدەی نۆزدەهەم دەگەڕێتەوە. هەروەک چۆن فارس تا ئێستایش بەردەوامە لە هەوڵی وەدیهێنانی خەونی یەک دەوڵەت و یەک نەتەوە، بە هەمان شێوە کوردیش لە سەردەمی شێخ عوبەیدوڵاوە تا ئێستا بەردەوام هەوڵ دەدات لە دەرفەت و فۆڕموڵی جیاوازدا پڕۆژەی خۆی بەرەوپێش ببات.

ئەوەی بابەتی ئەم نووسینەیە شکستی پڕۆژەی ناسیۆنالیزمی ئێرانییە لە وەدیهێنانی دەوڵەتێکی یەکپارچە و یەکچەشن – واتە یەک دەوڵەت و یەک  نەتەوە  (فارس). نموونەی شکستی پڕۆژەی ناسیۆنالیستی فارس لە بیناکردنی ئەم دۆخە خوازراوەدا زۆرن، بەڵام لێرەدا تەنیا تەرکیز لەسەر یەک نموونە دەکەمەوە: “اینجوری برات نمیرە بالا”.

بزووتنەوەی شۆڕشگێڕیی ژینا بزووتنەوەیەکی زۆر ئاڵۆز و فرە ڕەهەندە. لەم بزووتنەوەیەدا ڕووداوی فرەچەشن هەبوون، هەندێکیان خەفەتباریان کردووین، هەندێکیان ورەیان داوینێ، و هەندێکیشیان بۆ چەند ساتێک بزەیان خستووەتە سەر لێومان. یەکێک لەم ڕووداوانەی لەم بزووتنەوەیەدا بزەی خستە سەر لێوی زۆربەی خەڵکی کوردستان، وتنی ئەم جنێو یان هەڕەشەیە لەلایەن خۆپێشاندەرێکی گەنجی کورد بوو: “اینجوری برات نمیرە بالا…”. ئەم جنێو یان هەڕەشەیە زیاتر لە پێکەنینێک هەڵدەگرێ و من لێرەدا وەک نیشانەیەکی گرینگی شکستی پڕۆژەی ناسیۆنالیزمی فارس سەیری دەکەم.

پڕۆژەی ناسیۆنالیزمی ئێرانی فارسی کە نزیکەی سەدەیەکە هەموو جۆرەکانی دەسەڵات و هێزی بۆ دروستکردنی سووژەی ئێرانی فارسی لەم جوگرفییایەدا بەکار هێناوە، لە دەربڕینێکی زمانیدا بەشێک لە شکستەکانی ئاشکرا دەبن. “ئاوات بۆ ناچێتە سەر” دەربڕینێکی کوردییە، ئەکتەرێکی گەنجی کورد لە خۆپێشانداندا ئەویتری قێزەونەکەی لە ڕێگەی زمانی کۆلۆنیالیستەکەیەوە دەکاتە ئامانج، بەڵام تەنیا وشەکانی فارسین؛ پێکهاتەکە تەواو کوردییە. ئەم پێکهاتەیە لە ڕێزمانی زمانی کوردیدا لەگەڵ ڕیزبوونی یەک لەدوای یەکی چەند وشەیەک پەیامێکی مانادار دروست دەکەن. بەڵام دانانی ئەم وشانە بە هەمان پێکهاتەی زمانی کوردی، لە زمانی فارسی و لەم دۆخەی دەربڕیندا هیچ واتایەکی مانادار ناگەیێنێت. ئەم ڕێزمانە کوردییە لە دەربڕینی “اینجوری برات نمیرە بالا”دا دەتوانێ گوزارشت لە ڕێزمانی زەینی و هابیتاسی کورد بکات. بەم مانایە کە گەرچی لە ڕووی ناچاری و بە زۆرەملێ فێری زمانی فارسی بووین، بەڵام بەشێک لە نەست، زەین، و هابیتاسی ئێمە بەردەوام لەگەڵ ئەم زمانە و پێکهاتەکانی لە ململانێدایە، قەبوڵی ناکات و لە دۆخێکی وەهادا ئەم ململانێ و ڕەتکردنەوەیە خۆی دەردەخات.

ئەم دەربڕینە کوردییە بە شێوازێکی نەخوازراو فۆڕم، پێکهاتە و ڕێزمانی زمانی سەپاوی فارسی تێک دەشکێنێ و سەرکەوتنەکەی لە کوردستاندا دەخاتە ژێر پرسیارەوە. ڕاستە بەشێکی بەرچاوی کوردی ڕۆژهەڵات گرفتێکی ئەوتۆیان لە پەیوەندیگرتن و بەکارهێنانی زمانی فارسیدا نییە، بەڵام هەندێک مارکێر و نیشاندەر لە کاتی ئاخاڤتن بە زمانی فارسی لە زۆربەی نزیک بەتەواوی کورددا بەدی دەکرێت. کاتێک کورد بە زمانی فارسی قسە دەکات، بەشێک لە ئاخێوەران زۆرترین هەوڵ دەدەن بە جۆرێک فارسی بدوێن کە کوردبوونەکەیان دەرنەکەوێ و “وەک فارسێکی تارانی” بە زمانی فارسی بدوێن. ئەم میمیک و لاساییکردنەوەیە هەوڵێکی کوردی ژێردەستکراوە بۆ وەدەستهێنانی زۆرترین دانپێدانان و پەسەندی ئەویتری کولۆنیکار. ئەم هەوڵە لەنێوان بەشێک لە کورد گەیشتووەتە جێگایەک کاتێک کوردێک لە کاتی ئاخافتن بە زمانی فارسی لەهجەی هەیە، دەوروپشتییەکانی گاڵتەی پێ دەکەن: گاڵتەکردن بەوەی کوردەکە لە میمیک یان خۆبەئەوەیترکردندا زۆر سەرکەوتوو نەبووە! بەڵام مارکێر و نیشاندەرە شوناسییەکان هەردەم لەگەڵ ئێمەن، تەنانەت ئەو کاتانەیش خۆمان قەبوڵمان نین یان گوشارێکی زۆر بۆخۆمان دەهێنین تا خۆیان لێ بپارێزین ئەویتر دەیانبینێت و پێیان دەزانێت. “اینجوری برات نمیرە بالا” لە مارکێرێکی زمانی واوەتر دەڕوا و پێکهاتەی زمانی کۆلۆنیالیست و ئایدیۆلۆژیایەکەی تێک دەشکێنێت و ڕەتی دەکاتەوە.

یەکێک لە تایبەتمەندییەکانی مێتۆدی فۆکۆ، بەپێچەوانەی بەشێکی بەرچاوی مێژووی زانست و فەلسەفەی ڕۆژئاوا، خۆپاراستنە لە ڕۆچوون لە قووڵایی و ئاستە شاراوەکانی دیاردەکان بۆ تێگەیشتن لە مانای ئەم دیاردانە. فۆکۆ پێی وایە تایبەتمەندیی قووڵبوونەوە لە دیاردەکان بووەتە هۆی چاوپۆشی لەم ڕووداو و مانایانەی لە دەرەوە، لە دەوروپشتی خۆمانن، ڕووداو و دیاردە بەڕواڵەت بچووک و ئاسایی‌یەکان. بۆ تێگەیشتن لە شکستی پڕۆژەی ناسیۆنالیزمی فارسیش هەمیشە پێویست ناکات بە قووڵاییی دیاردەکاندا شۆڕ ببینەوە، سەیرێکی دەوروپشتمان بکەین چەند هۆکارێک دەدۆزینەوە. لە بەستێنێکی وەهادا خۆپێشاندەرێکی گەنجی کورد لەوپەڕی تووڕەیی و حەماسەتەوە دەردەکەوێت و هەموو هاوکێشەکان لە دەربڕینێکی زمانیدا دەباتە ژێر پرسیار و دەڵێ “اینجوری برات نمیرە بالا”. دەربڕینەکە زۆر ڕاستە، “باوکان”ی دامەزرێنەی ناسیۆنالیزمی فارس هەر لە سەرەتاوە دەبووایە زانیبایان “اینجوری برایشان نمیرە بالا” و ڕێگەی بیناکردنی یەک دەوڵەت و یەک نەتەوە لە کوردستان هیچ چارەنووسێکی جگە لە شکست نابێت.

داگرتنی بابەت

“اینجوری برات نمیرە بالا” یان شکستی پڕۆژەی نەتەوەسازیی فارس

بەشکردن لەگەڵ هاوڕێیان