ڕۆڵی چارەنووسسازی سنوور لە لێکۆڵینەوەکانی ئیکۆسیستەم لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان

 

داود ڕەسووڵی

 

پڕۆفیسۆری یاریدەدەری پاراستنی خاک و ئاو

پوختە

ئەم وتارە لە چوارچێوەیەکی تیۆریدا لە گرنگیی ڕەخنەگرانەی دەستنیشانکردنی سنوور لە لێکۆڵینەوەکانی ئیکۆسیستەم لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان ورد دەبێتەوە. سنوورەکان لەم ناوچەیەیەدا زیاتر لە هێڵی سەر نەخشە کاردەکەن؛ نەک تەنیا ناوچەی ئیکۆلۆژی جیاواز دیاری دەکەن، بەڵکوو لە سۆنگەی هەمەچەشنی زیندەوەران (Biodiversity)ـەوە کاریگەرییان لەسەر دینامیزمی ئیکۆسیستەم یەکلاکەرەوەیە. ئەم نووسراوەیە هەوڵدەدات تا لە تەنیشت لایەنی سیاسی سنوورەکانەوە، ڕۆشنایی بخاتە سەر پرسی ژینگە و هۆکارە ئابووری ـ سامانە سروشتییەکان و بەهەمان شێوە ئاماژە بە ئاڵۆزییەکانی ئەنجامدانی توێژینەوەی ئیکۆسیستەم بکات. نووسەر بە سودوەرگرتن لە ڕوانگەی نێوان بواری (Interdisciplinarity) لە ئیکۆلۆژی، جوگرافیا و زانستی سیاسی، بە نیازە لەم دەرفەتانە بگەڕێت کە لە توێژینەوەکانی ئیکۆسیستەمی سنووربەزێندا دەستەبەرن. جگە لەوە، جەخت لەسەر گرنگی هاوکاریی پسپۆران، هاوبەشکردنی داتا ـ زانست و هەماهەنگیی بەرنامەیەکی توێژینەوەیی دەکات بۆ پێشخستنی تێگەیشتنمان لە پرۆسەکانی ئیکۆلۆژی و دانانی پلانی پراکتیکی بۆ گەشەی بەردەوام (Sustainable development) لە داهاتووی ڕۆژهەڵاتی کوردستان.

وشە گرینگەکان:‏‎ ‎ ڕۆژهەڵاتی کوردستان، سنوور، ئیکۆسیستەمەکان، سامانی سروشتی و ژینگە

پێشەكی

لە نیشتمانە بەرفراوان و زەوییە تەخت و ناڕێکەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان کە جوانی سروشت لەگەڵ میراتی ریشەداری مێژوویی و فەرهەنگیدا تێکەڵ بووە، تابلۆیەک لە ئیکۆسیستەمەکان بەدی دەکرێت کە سنوورە دروستکراوەکان تێدەپەڕێنن. ئەم سنوورانە کە زۆرجار بەبێ ڕەچاوکردنی بەردەوامی ئیکۆلۆژی کێشراون، گرنگییەکی قووڵیان لە لێکۆڵینەوە و پاراستنی فرەچەشنی زیندەوەرزانی ناوچەکەدا هەیە. تێگەیشتن لە ڕۆڵی گرنگیی سنوور لە توێژینەوەکانی ئیکۆسیستەمدا تەنیا کارێکی ئەکادیمی نیە؛ بەڵکوو پێویستییەکی کردارییە بۆ پاراستنی کاریگەری ژینگە و گەشەپێدانی بەردەوام.

ڕۆژهەڵاتی کوردستان کە بەشی هەرە زۆری لە نێو زنجیرە چیاکانی زاگرۆسدا هەڵکەوتووە، لە شێوەی مۆزایکێکی دەوڵەمەندی ئیکۆسیستەمەکانە کە لە دارستانەوە تا دەگاتە فەلاتە وشکەکان لەخۆدەگرێت. ئەم ئیکۆسیستەمانە لە سنوورە سیاسییەکان درێژتر دەبنەوە و تەنانەت دەگەنە پارچەکانی تری کوردستان (عێراق و تورکیا).

سنوورەکان جیا لەوەی ڕەگەزێکی سیاسییان هەیە، وەک بەربەستێک لەبەردەم جووڵەی جۆرەکانی زیندەوەر کاردەکەن، شێوازی کۆچی سروشتی تێکدەدەن و شوێنی نیشتەجێبوون پارچەپارچە دەکەن. ئەم پارچەبوونە دەتوانێت ببێتە هۆی دابڕانی بۆماوەیی و کەمبوونەوەی جۆراوجۆری زیندەوەران لە ناوچە پارێزراوەکاندا. تێگەیشتن لەوەی کە سنوورەکان چۆن کاریگەرییان لەسەر دابەشبوونی جۆرەکانی زیندەوەران هەیە، زۆر گرنگە بۆ داڕشتنی ستراتیژییەکانی پاراستنی کاریگەر کە پەیوەندییە ئیکۆلۆژییەکان دەگرێتەوە.

پانتایی کارکردی ئیکۆسیستەمەکان، سنوورە سیاسییەکان تێدەپەڕێنێت. سێرویسە سەرەکییەکانی وەک دابینکردنی ئاوی پاک، هەڵاواردنی گازی کاربۆن و سەرچاوەی خۆراک بۆ کۆمەڵە زیندەوەرانی هەردوو دیوی سنوورەکە دابین دەکات. پشتگوێخستنی یەکپارچەیی ئیکۆلۆژی دەتوانێت لێکەوتەی درێژخایەنی لەسەر سروشتی ژیانی سەرجەم پێکهاتەکان هەبێت. داننان بە پەیوەندی نێوان ئیکۆسیستەمەکان، جەختکردنە لەسەر گرنگی بەڕێوەبردنی سەرچاوە سروشتییەکان بە شێوەیەکی بەردەوام.

پرسی سنوور سەرەڕای لایەنی ئیکۆلۆژی، ڕووبەڕووی چەندین کێشە دەبێتەوە لەوانە گرژییە سیاسییەکان، ڕێبازە جیاوازەکانی بەڕێوەبردن، و بەکارهێنانی سەرچاوە سروشتییەکان. لێرەدا باشترین بژاردە بریتییە لە ڕەخساندنی دەرفەتی دیپلۆماسی و هاوبەشکردنی زانیاری و بنیاتنانی توانا لە نێوان دەسەڵاتدارانی دراوسێ. بەپێی ئەزموونە سەرکەوتووکان لە جیهاندا، پەرەپێدانی گفتوگۆ و هاوکاری، تەنیا ڕێگەیە بۆ ئەوەی لایەنە پەیوەندیدارەکان کار بۆ هاوئاهەنگی هەوڵەکانی پاراستن و ئیدارەدانی ژینگە بکەن.

لێکۆڵینەوە لە ئیکۆسیستەمەکان لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان پێویستی بە تێگەیشتنێکی گشتگیر هەیە لەسەر چوارچێوەیەکی سنووریی. داننان بە ڕۆڵی گرنگی سنوور لە داڕشتنی دینامیزمی ئیکۆلۆژیدا، بۆ پاراستنی کاریگەر و گەشەپێدانی بەردەوام لە ناوچەکەدا باسێکی بنەڕەتییە. بە پەرەپێدانی هاوکاری لە نێوان لایەنە پەیوەندیدارەکان، توێژەران و داڕێژەرانی سیاسەت، بۆی هەیە کە پرسە ئاڵۆزەکانی ئیکۆسیستەم بۆ پاراستنی میراتی سروشتی ڕۆژهەڵاتی کوردستان بۆ نەوەکانی داهاتوو بەڕێوەببەین.

چەمکی سنوور لە ژئۆپۆلتیکدا

سنوورەکان گرنگییەکی بەرچاویان هەیە بەهۆی ڕۆڵیان لە داڕشتنی دینامیزمی کۆمەڵایەتی، کولتووری، ئابووری و سیاسی. بە وتەیەکی تر، سنوورەکان بەشێکی دانەبڕاون بۆ تێگەیشتن لە ئاڵۆزییەکانی حوکمڕانی، ناسنامە، ئاسایش، جووڵە و هاوکاری لە چوارچێوەی کۆمەڵایەتی و سیاسیدا، ئەمەش وایکردووە کە ببێتە جێگەی سەرنجی سەرەکیی خوێندن لە زانستە سیاسییەکان، کۆمەڵناسی، جوگرافیا و زانستە پەیوەندیدارەکان. پرسیاری بنەڕەتی ئەوەیە کە گرنگی سنوورەکان بۆچی دەگەڕێتەوە؟

سەروەری خاک و چوارچێوەی سیاسی

سنوورەکان سەروەری خاکی دەوڵەتەکان، دەسەڵاتی دادوەری،  یاسایی و سیاسی حکومەتەکان دیاری دەکەن. تێگەیشتن لە سنوورەکان بۆ شیکردنەوەی حوکمڕانی و دەسەڵاتی دەوڵەت لە ناوچەیەکی جوگرافیایی دیاریکراودا زۆر گرنگە. لە لایەکی تر، سنوورەکان وەک چوارچێوەی سیاسی کاردەکەن، سنووری دەسەڵاتی دادوەری حکومەتەکان و دابەشکردنی خاک لە نێوان قەوارە سیاسییە جیاوازەکاندا دیاری دەکەن. لێکۆڵینەوە لە سنوورەکان بریتییە لە شیکردنەوەی پێکهاتن و پاراستن و کێبڕکێی ئەم سنوورە سیاسییانە.

ناسنامەی نیشتمانی ـ هاووڵاتیبوون، ئاسایش و کۆنترۆڵی سنوورەکان

زۆرجار سنوورەکان هێمای ناسنامەی نیشتمانین و وەک نیشاندەری هاووڵاتیبوون کاردەکەن. پێناسەی ئەوە دەکەن کە هەر تاکێک سەر بە چ کۆمەڵگەیەکی سیاسی تایبەتە؟ جووڵەی خەڵک لە سنوورە نیشتمانییەکانەوە ڕێک دەخەن، کاریگەرییان لەسەر چەمکەکانی سەربەخۆیی، سنووربەزاندن و هاوڵاتی و هتد هەیە. هێڵەسنوورەییەکان ڕۆڵێکی چارەنووسساز لە سیاسەتەکانی ئاسایشی نیشتمانی و کۆنترۆڵکردندا دەگێڕن. دەسەڵاتداران بەردەوام بەدواداچوون بۆ چۆنیەتی ئاسایشی سنوورەکان دەکەن و ئەو ستراتیژیانەی دادەنێن کە بۆ بەڕێوەبردنی بەکاریدەهێنن و سەرجەم کاریگەرییەکانی ڕێوشوێنی جێبەجێکردنی سنوور لێکدەدەنەوە.

کۆچ و ترانس‌ناسیۆنالیزم (Transnationalism)

سنوورەکان لە تێگەیشتن لە شێوازەکانی کۆچکردن، کۆمەڵگە ڕەوەندەکان و دیاردە ترانس‌ناسیۆنالییەکان گرینگن. توێژینەوە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکان لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە چۆن سنوورەکان کاریگەرییان لەسەر ڕەوتی کۆچکردن، ئەزموونی کۆچبەران و پێکهاتنی ناسنامە و بزووتنەوە کۆمەڵایەتییە نێودەوڵەتییەکاندا هەیە.

ئاڵوگۆڕی بازرگانی و ئابووری

سنوورەکان ئاڵوگۆڕی ‏کاڵا و خزمەتگوزارییەکان و سەرمایە لە نێوان وڵاتان ڕێکدەخەن، کاریگەری لەسەر شێوازەکانی بازرگانی و پەیوەندی ئابووری دەبێت. بەگشتی شیکردنەوەی ڕێککەوتنە بازرگانییەکان، سیاسەتە ئابوورییەکان و کاریگەرییەکانی کۆنترۆڵکردنی سنوورەکان لەسەر بازرگانی نێودەوڵەتی، بەهێند وەردەگیرێت.

ناکۆکی و ململانێی یاخود هاوکاری لە ناوچە سنوورییەکان

زۆرجار ناوچە سنوورییەکان بە لایەنی کۆمەڵایەتی و کولتووری و ئابووری ناوازە تایبەتمەند دەبن. لێرەدا بەدواداچوون بۆ ناوچە سنوورییەکان و کارلێکەکانی نێوان کۆمەڵگە سنوورییەکان، هەروەها هەوڵەکان بۆ پێشخستنی هاوکاریی سنوور، بنیاتنانی ئاشتی و یەکگرتنی ناوچەیی، زۆر گرنگن. سنوورەکان چەقی ناکۆکی و ململانێی خاکی و ململانێی سیاسی نێوان دەوڵەتەکانن. پێویستە ئەو هۆکارە مێژوویی، ژئۆپۆلتیک و کۆمەڵایەتی ـ کلتوورییەکان شی بکرێنەوە کە دەبنە بنەمای ناکۆکییەکانی سنوور. لە هەمان کاتدا دەرفەتی چارەسەریی ململانێکان و دانوستاندن لەسەر ڕێککەوتنە سنوورییەکان ڕوون بکرێنەوە.

گرنگی سنوور لە توێژینەوە ژینگەییەکاندا

چوارچێوەی کارکردن (Framework) و ڕووبەر(Area) لە توێژینەوەکانی ژینگەیی ڕۆڵێکی گرنگ لە داڕشتنی دەرئەنجامەکان و یەکانگیری لێکۆڵینەوەکەدا دەگێڕن. ناوچەی توێژینەوە وەک چوارچێوەیەکی بنەڕەتی کاردەکات لەبڕی ڕێنمایی، مەودا، میتۆدۆلۆژی و کارپێکردنی دۆزینەوەکان بۆ ناساندن و چارەسەری ئاستەنگە ژینگەییەکان.

  

تێگەیشتنی کۆنتێکست و کارپێکردنی دۆزینەوەکان

هەر ژینگەیەک تایبەتە و کۆمەڵێک هۆکاری ئیکۆلۆژی و ژئۆلۆژی و مرۆیی تایبەتی خۆی هەیە. پاش پێناسەکردنی ناوچەی توێژینەوە، توێژەران دەتوانن تێگەیشتنێکی قووڵتر لەو چوارچێوەیە تایبەتە بەدەستبهێنن کە لێکۆڵینەوەی تێدا ئەنجام دەدەن. زۆرجار توێژینەوەی ژینگەیی ئامانجی دانانی چارەسەر یا تێڕوانینێکە کە دەتوانرێت بۆ کێشەکانی جیهانی ڕاستەقینە بەکاربهێنرێت. بە گرنگیدان بە بوارێکی توێژینەوەی دیاریکراو، توێژەران دەتوانن دۆزینەوەکانیان بەپێی ئاستەنگ و پێداویستییە تایبەتەکانی ئەو ناوچەیە بگونجێنن.

شیکاری شوێنی (‎Spatial Analysis) و توێژینەوەی بەراوردکاری

ناوچەی لێکۆڵینەوەکە ئەو سنوورە فەزاییانە دیاری دەکات کە تێیدا داتاکان کۆدەکرێنەوە و شیکاری دەکرێن. ئەمەش ڕێگە بە توێژەران دەدات شیکاری شوێنی ئەنجام بدەن، وەک نەخشەسازی، مۆدێلسازی و ئاماری فەزایی، بۆ ئەوەی باشتر لە ڕۆڵ و پەیوەندییەکانی ژینگە تێبگەن. بە هەڵبژاردنی بوارە جیاوازەکانی توێژینەوە کە تایبەتمەندیی جیاوازیان هەیە، توێژەران دەتوانن توێژینەوەی بەراوردکاری ئەنجام بدەن بۆ هەڵسەنگاندنی کاریگەری هۆکارە ژینگەییە جیاوازەکان یا ستراتیژییەکانی بەڕێوەبردن. ئەم ڕێبازە بەراوردکارییە دەتوانێت توانا و گشتاندنی دۆزینەوەکانی توێژینەوە بەرز بکاتەوە.

بەڕێوەبردنی سەرچاوەکان و بەشداریکردنی کۆمەڵگا

زۆرێک لە پرسە ژینگەییەکان، وەک سەرچاوەکانی ئاو، پاراستنی فرەچەشنی زیندەوەران، و پلاندانان بۆ بەکارهێنانی زەوی، پێویستییان بە ستراتیژیی بەڕێوەبردنی کاریگەر هەیە. ئەو توێژینەوانەی کە لە ناوچەیەکی دیاریکراودا ئەنجام دەدرێن دەتوانن زانیاری بەنرخ بۆ بەڕێوەبردنی گەشەی بەردەوام پێشکەش بکەن. توێژینەوەی ژینگەیی زۆرجار هاوکاری لەگەڵ کۆمەڵگە ناوخۆییەکان، لایەنە پەیوەندیدارەکان و داڕێژەرانی سیاسەت لەخۆدەگرێت. پێناسەکردنی بوارێکی توێژینەوە ڕێگە بە توێژەران دەدات کە بە شێوەیەکی کاریگەرتر لەگەڵ لایەنەکان پەیوەندی بکەن و لە پرۆسەی توێژینەوەکەدا بەشدارییان پێبکەن.

کاریگەرییەکانی سیاسەت

ئەو توێژینەوەیانەی کە لە ناوچەیەکی دیاریکراوی لێکۆڵینەوەدا ئەنجام دەدرێن دەتوانن کاریگەریی ڕاستەوخۆیان هەبێت بۆ پەرەپێدانی سیاسەت و بڕیاردان لەسەر ئاستی ناوخۆیی، ناوچەیی و نیشتمانی. بە گرنگیدان بە پێداویستی و ئەولەویەتەکانی ناوچەی توێژینەوەکە، توێژەران دەتوانن بەشداری بەڵگەدار لە داڕشتنی سیاسەتدا بکەن.

وێنەی ١. پرۆپۆزاڵی چەند پرۆژەیەک سەبارەت بە توێژینەوە لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان

ڕێبازی دیاریکردنی سنوور

ڕێبازی دیاریکردنی سنوور، پرۆسەیەکی ئاڵۆزی چەندقۆناغییە کە هۆکارە مێژوویی، ژئۆپۆلتیکی، یاسایی، جوگرافی و کۆمەڵایەتی ـ فەرهەنگییەکان لەخۆدەگرێت. میتۆدۆلۆژی دانانی سنوور پرۆسەیەکی فرەپسپۆڕییە کە پێویستی بە شیکارییەکی ورد، دانوستان و ڕەچاوکردنی هۆکارە جیاوازەکان بۆ دانانی سنوورێکی ڕوون و دانپێدانراو و بەردەوام لە نێوان دەوڵەتەکان یا دانیشتوان هەیە. لە کاتێکدا کە میتۆدۆلۆژی تایبەت بۆی هەیە کە بەپێی چوارچێوە و ئامانجەکان جیاواز بن، بەڵام لێرەدا چەند هەنگاو و ڕەچاوکردنی باو کە لە پرۆسەکەدا بەشدارن دەخەینەڕوو:

شیکاری مێژوویی و دیمۆگرافی

تێگەیشتن لە چوارچێوەی مێژوویی بۆ دیاریکردنی سنوورەکان زۆر گرنگە. ئەمەش بریتییە لە لێکۆڵینەوە لە نەخشە مێژووییەکان، پەیماننامە، ڕێککەوتنەکان، سنوورە کۆلۆنیالیستییەکان، شێوازە دیمۆگرافییەکان، و ناکۆکی یان ململانێ مێژووییەکان کە ڕەنگە کاریگەرییان لەسەر دانانی سنوورەکاندا هەبووبێت. هۆکارە دیمۆگرافییەکانی وەک دابەشبوونی دانیشتووان، پێکهاتەی نەتەوەیی و پەیوەندییە کولتوورییەکان دەتوانن کاریگەرییان هەبێت لەسەر دیاریکردنی سنوورەکان. شیکارییە دیمۆگرافییەکان یارمەتیدەرن بۆ دیاریکردنی ئەو بوارانەی کە گرنگی نەتەوەیی یان کولتوورییان هەیە. پێویستە پرسی دانیشتوانی کەمینە و سەرچاوەی ئەگەری گرژی یان ململانێی پەیوەست بە سنوورەکان، بە باشی تاوتوێ بکرێت و بڕیاری گونجاوی لەسەر بدرێت.

ڕەچاوکردنی جوگرافیا ـ تۆپۆگرافی و بەکارهێنانی تەکنەلۆژی GIS

زۆرجار سنوورەکان لەژێر کاریگەریی دیاردە سروشتییەکانی وەک ڕووبار و شاخ و کەناراوەکاندا دانراون. شیکاری جوگرافی و تۆپۆگرافی یارمەتیدەرە بۆ دیاریکردنی سنوورە سروشتییەکان کە دەتوانن وەک نیشاندەری سنوور کاربکەن. سیستەمی زانیاری جوگرافی (GIS)، وێنەی مانگی دەستکرد، وێنەی ئاسمانی و تەکنەلۆژی هەستکردن لە دوورەوە (Remote sensing) ڕۆڵێکی گرنگ لە دیاریکردنی سنوورەکاندا دەگێڕن. ئەم تەکنەلۆژیانە داتا و وێنەی وردی فەزایی دابین دەکەن کە دەتوانن لە هێڵکاری سنوورەکان، نەخشەکێشانی ناوچە سنوورییەکان، و هەڵسەنگاندنی تایبەتمەندییەکانی زەویدا یارمەتیدەر بن.

یاسای نێودەوڵەتی، دانوستان و پەیماننامەی دیپلۆماسی

یاسای نێودەوڵەتی، بنەما و ڕێنمایی بۆ دیاریکردنی سنوورەکان دابین دەکات، لەوانە دانپێدانانی سەروەری، یەکپارچەیی خاکی و چارەسەرکردنی ئاشتیانەی ناکۆکییەکان. شیکردنەوەی چوارچێوە یاساییە پەیوەندیدارەکان، پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان، ڕێککەوتننامە و یاسای نێودەوڵەتی نەریتی لە پرۆسەی دیاریکردنی سنوورەکاندا زۆر گرنگن. دیاریکردنی سنوور زۆرجار دانوستانی دیپلۆماسی لە نێوان دەوڵەتانی دراوسێدا دەگرێتەوە. دانوستانە دوولایەنە یا فرەلایەنەکان بە نێوەندگیری ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان یا لایەنی سێیەم، لەوانەیە ببێتە هۆی ڕێککەوتن، پەیماننامە، یا پرۆتۆکۆڵێک کە لە ئەنجامیدا سنوورەکان دابنرێن یاخود ڕێکبخرێن.

نەخشەسازی، چاودێری و میکانیزمەکانی چارەسەریی ناکۆکی

کاتێک سنوورەکان دیاری کران، نەخشەسازی ورد بۆ دیاریکردن و دانانی سنوورەکان بە ڕوونی زۆر گرنگە. تەکنیکەکانی نەخشەسازی دڵنیایی دەدەن لەوەی کە سنوورەکان بە وردی لەسەر نەخشە و ئەتڵەس و بەڵگەنامە فەرمییەکان وێناکراون. دوای دانانی سنوورەکان، دەتوانرێت چاودەێری بەردەوام و میکانیزمەکانی جێبەجێکردن بۆ پاراستنی ئاسایشی سنوورەکان، ڕێگری لە پێشێلکاری و ڕووداوە نەخوازراوەکان یا ناکۆکییەکانی پەیوەست بە سنوورەکان پەیڕەو بکرێت.

پرۆسەیەکی گشتگیر بە ڕاوێژکاری لەگەڵ کۆمەڵگە زیانلێکەوتووەکان، لایەنە پەیوەندیدارەکان، دانیشتووە ڕەسەنەکان و دەسەڵاتە ناوخۆییەکان، زۆر گرنگن بۆ دڵنیابوون لە شەفافیەت، شەرعیەت و قبوڵکردنی بڕیارەکانی دیاریکردنی سنوور. لەو ناوچانەی کە ناکۆکی سنوورییان تێدایە، بەکارهێنانی میکانیزمەکانی چارەسەری ناکۆکی وەک ناوبژیوانی، بڕیاردان، یان نێوەندگیری بۆ گەیشتن بە چارەسەریی پەسەندکراوی دوولایەنە ڕەنگە پێویست بێت.

هەنگاوەکانی دیاریکردنی سنوور لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان

دیاریکردنی سنوور لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان وەک زۆرێک لە ناوچەکانی دیکە تێکەڵەیەکی ئاڵۆزی فاکتۆرە مێژوویی، ژئۆپۆلتیکی، کولتووری و یاساییەکان لەخۆدەگرێت. بەگشتی پرۆسەیەکی ئاڵۆزە کە پێویستی بە وردبینی لە هۆکارە مێژوویی، جوگرافیایی، کولتووری، یاسایی و سیاسییەکان هەیە بۆ دامەزراندنی سنوورە دانپێدانراو و بەردەوامەکان کە کاریگەربن لە سەقامگیری و ئاشتی ناوچەیی. لێرەدا چەند لایەنی سەرەکی دەخەینەڕوو کە پێویستە لەبەرچاو بگیرێن:

گرفتەکان

1. چوارچێوەی یاسایی و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان

دیاریکردنی سنوور لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان لەژێر کاریگەریی پەیوەندییەکانی ئێراندایە لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ، لەوانە عێراق و تورکیا کە دانیشتووانی کوردیان هەیە. ڕەنگە لە ئێستادا دانوستانە دیپلۆماسی و ڕێککەوتنەکان و ڕەچاوکردنی ژئۆپۆلتیکی، بە تەواوەتی ڕێگری لە ورووژاندنی پرسی سنوور و ناکۆکییەکانی بکات.

بە هەمان شێوە، بەرژەوەندیی نێودەوڵەتی و چوارچێوەی یاسایی وڵاتانی خاوەن هەژمۆن لە ناوچەکەدا، پرۆسەی دیاریکردنی سنووری ڕۆژهەڵاتی کوردستان ئاستەنگ دەکات. لە لایەکی تر، پابەندبوونی دەسەڵاتدارانی ئێران بە بنەما و یاسا ناوخۆییەکانی پەیوەست بە یەکپارچەیی خاک و سەروەری، بە دڵنیاییەوە کاردەکاتە سەر دیاریکردنی سنووری ناوچە کوردییەکان.

2. ئاوێتەیی و جوگرافیای هاوبەش

لە سەرانسەری ئەو سنوورەی کە بۆ ڕۆژهەڵاتی کوردستان شیمانە دەکرێت، فاکتی تێکەڵبوونی دێمۆگرافی بەدی دەکرێت. لە باکووری‌ترین خاڵەوە تا ناوچەکان هەمەدان، هەر دوو نەتەوەی ئازەری و کورد لە جوگرافیاییەکی هاوبەشدا دەژین. هەرچەند نمونەی زەقی پرۆسەی بەئازەریکردن بەدی نەکراوە، بەڵام لە ماوەی دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامیدا بە پێی سیاسەتێکی دارێژراو، هەوڵی سەپاندنی دەسەڵاتی ئیداری ـ ئابووری بۆ نەتەوەی ئازەری دراوە کە کاریگەری لەسەر گۆڕانکاریی دێمۆگرافیدا هەبوو. پێدەچێت لە داهاتوودا ئەم کێشەیە سەرهەڵبدات ئەگەر بە تێگەیشتنێکی دوولایەنەی واقعبینانە، تەماشای دانانی سنوور نەکرێت.

هەرچی لە ناوچەکانی خوارووترە، پرسی پێناسەی نەتەوەیی بۆ پێکهاتە سەرەکییەکەی نەتەوەی کورد واتە لۆڕ لە ئارادایە. لە دیدی ڕەخنەگرییەوە، وتاری نەتەوەخوازی کورد تا ئێستا بە ڕاشکاویی و بێترس داوای ئەم جوگرافیایەی نەکردووە و بەردەوام خۆی لێ دزیوەتەوە. بەپێی ڕێبازی زانستی، ناسنامەی نەتەوەیی تەوەرێک نییە کە کەس یا لایەنێک بیبەخشێ یاخود بیستێنێتەوە بەڵکوو ڕەگەزێکی جەوهەریی هەیە. سەبارەت بەم بابەتە ئەگەر هۆیەک بۆ کوردنەبوونی لۆڕ باس بکرێت، لە بەرامبەردا دەیان هۆکاری بەهێز بۆ کوردبوونیان هەیە. ڕای جیاواز، لەرزۆک، دژبەر، ناکۆک و لێکدانەوەی دوورەزانستی بەدی دەکرێن لە کاتێکدا سەرجەم فاکتە مێژوویی، زمانەوانی و فەرهەنگییەکان سەلمێنەری ئەوەن کە بە بێ دوودڵی و گومانەوە پێویستە ڕەفتاری دروستی لەگەڵدا بکرێت. کەواتە بەو پەڕی بوێرییەوە و بە بێ سڵەمینەوە و شەرمکردنەوە پێویستە لەسەر کوردستانی‌بوونی لۆڕستان هەڵوێستە بکرێت و ڕێگە بە هیچ بۆچوونێکی لەرزۆک یاخود پێچەوانە نەدرێت. ئەوسا دەکرێت پرسی سنوور ببردرێتە ئەودیو شوێنە لۆڕنشینەکان.

3. نەبوونی کۆدەنگی لە بەرەی کورد

له گەڵ ئەوەی نزیكەی سەد ساڵ بەسەر تێكۆشانی نەتەوەیی كورد لە ئێراندا تێپەر دەبێت بەڵام تا ئێستاش تێڕوانین و ‏پرۆژەیەكی دیاریكراوی بەڵگەدار لەسەر پرسی سنووری جوگرافیایی یاخود ئەو نیشتمانەی كە خەباتی ‏نەتەوەیی بۆ دەكرێت، بەرچاو ناكەوێـت. تەنانەت لە پرۆگرامی سیاسی رێكخراوە كوردییەكاندا بە چەند رستەی گشتی ‏ئاماژە بە كوردستان كراوە، بەڵام بەڵگەنامەیەكی فەرمی لەسەر سنوور بەدەستەوە نەدراوە. ‏

تا ئێستا هەوڵێكی پسپۆرانەی یەكلاكەرەوە بۆ چەسپاندنی سنوورەكانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان وەك ‏پرۆژەیەكی هاوبەشی نەتەوەیی ـ نیشتمانی گەڵاڵە نەكراوە. گرنگترین تەگەرە، نەهێنانەپێشەوەی چارەنووسی سنووری کوردستانە کە نوخبەی كورد بە ڕاشکاوی دەستی بۆ نەبردووە. چاوپۆشی و بەدواخستنی ئەم مژارە، لە دژی بەرژەوەندی نەتەوەیی ـ نیشتمانی کوردە. بەرپرسیاریەتی نەبوونی كۆدەنگی هەم بۆ رێكخراوەكان و هەم بۆ رۆشنبیران دەگەڕێتەوە.

پێشنیار بۆ هەنگاوە کردەییەکان

1. پەنابردن بۆ کۆنتێکستی مێژوویی، ڕەچاوکردنی نەتەوەیی و فەرهەنگی

سنوورەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان بە هۆی ڕووداوە مێژووییەکانەوە دەستنیشانکراون، لەوانە هەرەسی ئیمپراتۆریەتەکان، کۆلۆنیالیزم و ڕێککەوتنی دەوڵەتانی دراوسێ. نەخشە و پەیماننامە و ڕێککەوتنە مێژووییەکان بۆ تێگەیشتن لە پەرەسەندنی سنوورەکان لە ناوچەکەدا زۆر گرنگن. پێویستە پێداچوونەوەیەكی ورد بۆ مێژووی لانیكەم سەد ساڵی ڕابردوو بكرێت و رۆڵی دەسەڵاتە ‏خۆجێییەكانی كوردی لە پەیوەندیان لەگەڵ دەسەڵاتی ناوەند ڕوون بکرێتەوە. واتە سەرجەم میرنشینە كوردییەكان لە لۆرستانەوە ‏تاكو ورمێ پێویستە بە باشی لێك بدرێنەوە. ‏

خەسڵەتی نەتەوەیی و کولتووری کورد لە ڕۆژهەڵاتی کوردستاندا فاکتۆری بنەڕەتین. دابەشبوونی دانیشتوانی کورد و بوونی مێژووییان لە ناوچەکەدا کاریگەری لەسەر تێڕوانینەکانی ناسنامەی خاک و خواستەکانی سەربەخۆیی یا هەر چەشنە سیستەمی ئیداریی هەیە. پێویستە بە گرنگییەوە تێبینی سەنگی زمان و زاراوەكانی، دابونەریت، جلوبەرگ، موسیقا و ئاواز، هەلسوكەوتی ‏كۆمەڵایەتی، بیروباوەر و سەرجەم توخمەكانی فەرهەنگ بكرێت بۆ ساغكردنەوەی لایەنی نەتەوەیی دانیشتوان.

یەكلاكردنەوەی لایەنی مێژوویی و فەرهەنگی لە پرۆسەی دانانی سنووردا، هەنگاوێكی بنەڕەیی و لەپێشینەیە. بۆ ئەم مەبەستە ‏دەبێ كۆمیتەیەكی پاڵپشتیکراوی پسپۆر پێكبهێنرێـت و لەرێگای ڕاوێژ لەگەڵ دانیشتوان سەرجەم ناوچەكانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان، بڕیار لەسەر چارەنووسی سنووری جوگرافیایی ئەو ناوچەیە بدەن كە بە ڕۆژهەڵاتی کوردستان ناوزەد دەكرێـت. ‏كوردانی خوراسان پێگەیەكی تایبەتیان هەیە و دەبێ لە چوارچێوەی كەیسێكی جیاوازدا كاریان بۆ بكرێت.‏

ناوچەکانی کورد و لەک	ناوچەکانی کورد، لەک و بەشێکی لۆر
سەرجەم ناوچەکانی کورد، لەک و لۆر

وێنەی ٢. سێ سیناریۆ بۆ سنووری ڕۆژهەڵاتی کوردستان (بە یارمەتی (Google Map Pro) ئامادەکراوە)

‏2. بە بنەماگرتنی تایبەتمەندییە جوگرافییەکان و شیکاریی دیمۆگرافی

تایبەتمەندییە جوگرافییەکان وەک زنجیرە چیا و ڕووبار و دۆڵەکان زۆرجار وەک سنووری سروشتی کاردەکەن. لە ڕۆژهەڵاتی کوردستاندا، ڕەنگە چیای زاگرۆس و شوێنە جوگرافییەکانی دیکە کاریگەرییان لەسەر هێڵکاری سنوورەکان هەبووبێت. هۆکارە دیمۆگرافییەکان، وەک دابەشبوونی گروپە نەتەوەییەکان و دانیشتوانی کەمینەکان، پەیوەندییان بە دیاریکردنی سنوورەکانەوە هەیە. تێگەیشتن لە شێوازە دیمۆگرافییەکان و دینامیزمی کۆمەڵایەتی لە ڕۆژهەڵاتی کوردستاندا دەتوانێت تێڕوانینێک بۆ سەرچاوە ئەگەرییەکانی گرژی یا هاوکاری پەیوەست بە پرسی سنوور بەدەستەوە بدات.

3. دامەزراندنی بنکەیەکی پسپۆریی ـ ڕاوێژکاری

ساغکردنەوەی سنوور پێویستی بە پرۆسەیەکی گشتگیر بە بەشداری چەند تیمێکی پسپۆری و ڕاوێژ لەگەڵ پێکهاتە کوردی و ناکوردییەکان هەیە. بەشداری دانیشتوانی ناوچەکان و لایەنە پەیوەندیدارەکانی دیکە گرنگە بۆ دڵنیابوون لە شەرعیەت و قبوڵکردنی بڕیارەکانی دیاریکردنی سنوور. چارەسەری نیگەرانی و خواستەکانی دانیشتوانی کورد و ناکورد سەبارەت بە سنوور زۆر گرنگە.

نەخشەسازی ورد لە لایەن شارەزایانەوە گرنگە بۆ دیاریکردنی سنوورەکان بە ڕوونی لەسەر نەخشە و بەڵگەنامە فەرمییەکان. تەکنیکی پێشکەوتووی نەخشەسازی یارمەتیدەرە بۆ ڕێگری لە هەڵەتێگەیشتن و ناکۆکی لەسەر داواکارییەکانی خاک. کاتێک سنوورەکان دانران، دەتوانرێت بە چەند قۆناغێک وردبینی بکرێنەوە و بڕیاری لەسەر بدرێت بەو مەرجەی کە بەڕۆژ بکرێنەوە.

‏سەبارەت بە داهاتوو، لە ئەگەری ناکۆکی و گرژی سنوورییەکان لە ڕۆژهەڵاتی کوردستاندا، ڕەنگە پێویستی بە بەکارهێنانی میکانیزمەکانی وەک دانوستان، نێوەندگیری، یا ناوبژیوانی هەبێت. ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان یان نێوەندگرانی لایەنی سێیەم دەتوانن گفتوگۆکان ئاسان بکەن بۆ گەیشتن بە چارەسەرییەکی قبووڵکراو. بۆیە لە ئێستاوە پێویستە بیر لەم لایەنانە بکرێتەوە چونکە ئەگەرێکی چاوەڕوانکراوە.

‏4. جێبەجێكردنی پلانی توێژینەوە بۆ گەشەی بەردەوام

پاش ساغكردنەوەی سنووری جوگرافیایی، بۆی هەیە كە پلانێكی گشتگیر و فرەڕەهەند بۆ ‏سەرجەم بوارەكانی پەیوەست بە ئێكۆسیستەم و توانا و پۆتانسیەلەكانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان دابنرێت و تەریب لەگەڵ ‏لایەنی هۆشیاری نەتەوەیی ـ نیشتمانی كاری بۆ بكرێت.‏

ئەو لایەنانەی كە گرنگیی ستراتژییان هەیە بریتین لە سەرچاوەكانی وزە (نەوت و گاز)، كان و كانزاكان، ‏سەرچاوەكانی ئاو، توانای بەرهەمهێنانی خاكەكان، پۆلینكردن و پاراستنی دارستانەكان، دەرفەتی ‏بەكارهێنان وزە نوێبووەكان، بنكەی داتا و زانیاری كەشناسی، زەویناسی، زیندەوەرزانی، گیازانی و هتد. ‏هەموو ئەو بوارانە دەبێ بە مێتۆدێكی زانستی كاری بنەڕەتی و سیستماتیكیان بۆ بكرێت بۆ ئەوە ‏بەرچاوڕوونی تەواو بۆ ئیدارەدانی سیاسی ڕۆژهەڵاتی کوردستان لەبەر دەستدابێت.

‎

 

References:

1. Agnew, J. (1994). “The Territorial Trap: The Geographical Assumptions of International Relations Theory.” Review of International Political Economy, 1(1), 53-80.

2. Andreas, P. (2003). “Redrawing the Line: Borders and Security in the Twenty-First Century.” International Security, 28(2), 78-111.

3. Cox, C. (2010). Environmental Communication and the Public Sphere. Thousand Oaks, CA: SAGE Publications.

4. Hiro, D. (2013). The Kurds: A Modern History. New York: Routledge.

5. Kreyenbroek, P.G., & Sperl, S. (Eds.). (1992). The Kurds: A Contemporary Overview. London: Routledge.

6. McDowall, D. (2015). A Modern History of the Kurds. London: I.B. Tauris.

7. Mitchell, B. (2005). Resource and Environmental Management. London: Routledge.

8. Newman, D. (2006). “Boundaries, Borders, and Walls: State-Sponsored Border Fortification and its Alternatives.” Progress in Human Geography, 30(2), 190-209.

9. Paasi, A. (2003). “Region and Place: Regional Identity in Question.” Progress in Human Geography, 27(4), 475-485.

10. Romano, D. (2006). The Kurdish Nationalist Movement: Opportunity, Mobilization, and Identity. Cambridge: Cambridge University Press.

11. Rumford, C. (2006). Theorizing Borders. London: Palgrave Macmillan.

12. Selman, P. (2015). Planning at the Landscape Scale. London: Routledge.

13. Stedman, R.C., & Cabezas, H. (2018). “Residents’ perceptions of place and conservation: Comparing field survey results from Mesoamerica and the US.” Environmental Management, 61(4), 586-599.

14. Van Bruinessen, M. (2000). Kurdistan in the Shadow of History. Berkeley, CA: University of California Press.

15. Van Houtum, H. (2005). “The Geopolitics of Borders and Boundaries.” Geopolitics, 10(4), 672-679.

16. Wimmer, A., & Glick Schiller, N. (2002). “Methodological Nationalism, the Social Sciences, and the Study of Migration: An Essay in Historical Epistemology.” International Migration Review, 37(3), 576-610.

17. Winkel, G. (Ed.). (2015). Sustainable Governance of Natural Resources: Context, Scope, and Scales. New York: Routledge.