ئارامتر بخوێنەوە
سامانی ئاو و پلانێك بۆ داهاتووی ڕۆژهەڵاتی كوردستان
نووسینی: داود ڕەسووڵی
PhD, Soil & Water Conservation
دەروازە
بێگومان بەهای ئاو لە ڕۆژهەڵاتی ناوەراست لە بەهای سەرچاوە سروشتییەكانی تر كەمتر نییە و لە داهاتوویەكی نزیكدا دەبێتە فاكتەری یەكلاكەرەوەی سیاسەت و ئابووری. ماوەیەكە گفتگۆ لەسەر بابەتی ئاو، چوارچێوەی توێژینەوەیی و ئەكادیمی تێپەڕاندووە و بۆ ناوەندەكانی سیاسەت گوازراوەتەوە. بە هەمان شێوە ئاوێتەی بەرژەوەندیی دەوڵەتانی ناوچەكە بووە و ڕەنگدانەوەی ئاشكرای لە پەیوەندی و هاوسەنگیی هێز بەجێ هێشتووە.
سەدەی ڕابردوو لە سەروبەندی داڕشتنی جوگرافییای سیاسیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ڕەچاوی بنەمای نەتەوەیی بۆ كورد نەكرا، بۆیە كوردستان وەكو وڵاتێك یاخود یەكەیەكی “ئیداری ـ جوگرافـی” سەربەخۆ یا نیمچەسەربەخۆ نەچەسپێنرا، تەنانەت بە تەواوەتی نەخرایە سەر یەكێك لە دەوڵەتەكان، بەڵكو دابەش كرا. ئەم شێوە دابەشكردنە، چەندڕەهەندی بوونی كێشەی كوردی بەدوای خۆیدا هێناوە. هەرچەند پاش داڕمانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی ڕێگە بە دامەزراندنی بیست و دوو دەوڵەتی عەرەبی درا، بەڵام بوونی تەنانەت هەرێمێكی خۆبەرێوەبەر بۆ نەتەوەی كورد دژایەتیی زۆری كرا. خەباتی نەتەوەییی كورد نەیتوانیوە یا دەرفەتی پێ نەدراوە تا لەو دۆخە ژێئۆپۆلیتیكە دەربچێت و بەردەوام خەباتەكەی كەوتووەتە بەر سێبەری بەرژەوەندیی نەتەوە سەردەستەكانی فارس، عەرەب و تورك. یەكێك لە هۆكارە بنەڕەتییەكانی دەگەرێتەوە بۆ پێگەی جوگرافـی و سامانی سروشتی كوردستان. سیستەمی سەرمایەداری و سیاسەتی داگیركاری هەوڵی بە ئامانج گرتنی جوگرافییای دەوڵەمەند و بەپیتی نەتەوە ژێردەستەكان دەدات. ئەم هەوڵە وەكو نەریتێكی چەند سەد ساڵە خۆی نواندووە و نموونەكانی لە مێژووی دوور و نزیكی جیهاندا بینراوە. دۆخی كوردستان، وێنای ئەم سیاسەتەیە.
ژمارەیەك فاكتی ئاشكرا دەریدەخەن كە هێز و توانامەندیی كوردستان بەهۆی سەرچاوەكانی ئاوەوە، دەیكاتە لایەنێكی بڕیاردەر لە داهاتووی ململانێیەكانی ئێران و بگرە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. ئەگەر لە داهاتوودا بەپێی پلانێكی زانستی و ژینگەتەوەر، جڵەوی ئەم هێزە گەورەی سروشت بگرینە دەست، لە چەند ڕووە ئەنجامی كاریگەری لێ دەكەوێـتەوە، یەكەم: دابینكردنی ئاسایشی خۆراك بەهۆی ئاوەدانكردنەوە و برەودانی كشتوكاڵ کە بۆی هەیە كوردستان ببێتە ناوچەیەكی گرنگی بەرهەمهێنەری ئابووریی كشتوكاڵی لە ئێراندا. دووەم: دابینكردنی خزمەتگوزاریی ئاو و كارەبا لە ڕێگەی گلدانەوە و بەكارهێنانی وەك هایدرۆپاوەر، لەگەڵ ئەمەشدا پەرەپێدانی كەرتی گەشتوگوزار، كەوا دیسان دەستكەوتی گەورەی ئابووری لێ دەكەوێتەوە. سێهەم: كورد لە ململانێیە سیاسییەكاندا، كارتێكی بەهێزی بۆ پاراستن و چەسپاندنی بەرژەوەندیی نەتەوەیی و نیشتمانیی خۆی لەدەستدا دەبێـت.
ڕەهەندی جیاجیای سەرچاوەكانی ئاو دەبێ بخرێنە بەرباس. چەند بابەت پێویستە لە ڕووی ژمارەیی و ئەندازەیی ڕوون بكرێنەوە، وەك قەبارەی سەرچاوەكانی ئاوی سەرزەوی و ژێرزەوی و دواتر بكرێنە بناغەی سیاسەتی ئاو. دەبێ سەرجەم تەوەرەكان ئاراستە بكرێن بەرەو دانانی پلانێكی ستراتیژی بۆ سەرچاوەكانی ئاو لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان. بەو هیوایەی شارەزایان هەوڵ بدەن، هزر و تواناكانیان بخەنە گەڕ بۆ بنیادنانی ناوەندێكی توێژینەوەی ئاو.
بە دڵنیایی‌یەوە ڕۆژهەڵاتی كوردستان لە ڕێگەی سامانی ئاوەوە دەتوانێت ببێتە هێزێكی ناوچەیی. بۆی هەیە وەك كارتێكی كاریگەر بەكاری بێنێت، جگە لە دابینكردنی ئاوی پێویست بۆ دانیشتووانی لە ڕووی وزەی كارەبا، گەشتوگوزار، خواردنەوە، كشتوكاڵ و پیشەسازی. ئەم توانا شاراوەیە پێویستی بە وەبەرهێنان و سوودوەرگرتن هەیە. وەك باس كرا، بەهای سەرچاوەكانی ئاو هیچ لە ڕەگەزە سروشتییەكانی تر كەمتر نییە، بگرە بەنرختریشە. ئەگەر لەو سۆنگەوە بڕوانین كە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەر ئێستا و لە ئایندەدا بە توندی ڕووبەڕووی كێشەی كەم‌ئاوی و بێ‌ئاوی دەبێتەوە.
ئێستا ئەوەی گرنگە و پێویستە زانیاری و داتای سەرچاوەكانی ئاو بە چەند ڕێبازێكی زانستی بخرێنە ڕوو، دواتر باسی ئەوە بكرێت كە لایەنی سیاسی و ئابووریی سەرچاوەكانی ئاو بە چ شێوەیەكە؟ دەبێ ئاماژە بە لایەنی ئەندازەیی بابەتەكەش بدرێت. پێویستە كۆی شارەزا و پسپۆڕانی بوارەكە، زەمینەی ئەكادیمی و كرداری خۆش بكەن بۆ دانانی نەخشەڕێگای سامانە سروشتییەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان بۆ ئەوەی لە كاتی گونجاودا سوود لە پلان و پڕۆژە ئامادەكراوەكان وەربگرین.
چوارچێوەی پلان
ئاو بنەمای ژیانی ئابووری و كشتوكاڵە. بەردەستبوونی ئاوی سازگار ڕێگە بە بەرهەمهێنانی خۆراك و بەخێوكردنی ئاژەڵ دەدات. بە درێژاییی مێژوو، بابەتی بەكارهێنانی ئاو بە مەبەستی جۆراوجۆر و بەتایبەتی لە كەرتی كشتوكاڵدا بووە بە چەقی ململانێیەکان و بەم پێیە یاسا و سیاسەتی بۆ دارێژراوە.
هەرچەندە ئاو یەكێكە لە زۆرترین سەرچاوەكان، بەڵام زۆرجار بۆ دابینكردنی خواستەكان بڕی پێویستی ئاو، كوالێتی یگونجاو لە شوێن و كاتی گونجاودا بەردەست نییە. لە ئەنجامدا ڕكابەرێكی توند لەنێوان بەكارهێنەرانی ئاودا هەیە وەك كەرتەكانی كشتوكاڵ، شارەوانی، پیشەسازی، گەشتوگوزار و ژینگە. بە هەمان شێوە لەنێوان وڵاتان و ناوچەكانی دراوسێ كە سوود لە سەرچاوەی ئاوی هاوبەش وەردەگرن وەك ئەوەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەراستدا دەبینرێت.
كشتوكاڵ بەكارهێنەرێكی سەرەكیی ئاوی ژێرزەوی و سەرزەوییە. بۆ نموونە لە ئەمریكا نزیكەی لەسەدا ٨٠ی ئاوی بەكارهێنراوی وڵاتەكە پێك دەهێنێت. ئەو ئاوەی كە لە بەرهەمهێنانی كشتوكاڵیدا بەكار دەهێنرێت بەزۆری لە ئاوی سەرزەوی، وەك ڕووبار، دەریاچە، چەم و گۆمەكانەوە سەرچاوە دەگرێت، یا لە ئاوی ژێرزەوی كە لە چینە ئاوهەڵگرەكانەوە دەردەهێنرێت. لە هەندێك بارودۆخدا ئاوی پێویست بۆ كشتوكاڵ ڕاستەوخۆ لە بارانبارین یاخود لە ئاوی كانیاوەوە دابین دەكرێت.
بە شێوەیەكی نەریتی بەڕێوەبردنی سەرچاوە ئاوییەكان سەرنجی لەسەر ئاوی سەرزەوی یا ئاوی ژێرزەوی بووە. لە دێرزەمانەوە مرۆڤەكان بە پێویستیان زانیوە كە بەكارهێنانی سەرچاوەكانی ئاو ڕێك بخرێت.
سەرچاوەكانی ئاو و هەڵەی ستراتیژیكی كۆماری ئیسلامی
سیاسەتی ڕژێمی داگیركەری كۆماری ئیسلامی سەبارەت بە سەرچاوەكانی ئاو لە ئێران و بەتایبەتی لە كوردستان، بە شێوەیەكی بەرفراوان ڕەنگدانەوەی چەندین هەڵەی ستراتیژیك و زانستی زەقی پێوە دیارە. ئەوەی شارەزایان لەسەری كۆكن ئەوەیە كە دۆخی دژواری ژینگەی ئێران و كوردستان، دەرئەنجامی ئیدارەدانی نازانستیی سەرچاوەكانی ئاو بووە كە بەهۆی گۆڕانی كەشوهەوا، كارەساتبارتر بووە. پشكی شێر لە سەرمایەگوزاری و ئیدارەدانی سەرچاوەكانی ئاو لە ئێران بە شێوەیەكی پاوانخوازانە خراوەتە خزمەتی بەرژەوەندیی كارتێلەكانی سوپای پاسداران. ئەم سیاسەتە سوودخوازانەیە تەنیا بە بواری دروستكردنی بەنداو و پڕۆژەكانی ئاودێری سنووردار نەكراوە، بەڵكو پەلی بۆ سەرجەم سامانە سروشتییەكانی وڵات هاویشتووە.
دەرهاوێشتەكانی ئەم سیاسەتە چەوتە لە شێوەی دیاردەگەلی وەك وشكبوونی دەریاچە و زلكاوەكان، تەشەنەی بەبیابانبوون، گۆڕینی ڕێرەوی سروشتی ڕووبارەكان، وشكبوونی بیرەكانی ئاو، ڕۆچوونی زەوی، وشكەساڵیی كشتوكاڵی و هیدرۆلۆژی، خۆڵبارین، پیسبوونی هەوا، قەیرانی ژینگەیی، تێكچوونی پارسەنگی ئێكۆلۆژیك و … هتد خۆیان نواندووە.
ئەوەی لە هەمووی گرنگترە، دانانی پلانێكی ژینگەتەوەری خێرایە بۆ بەرەنگاریی لێكەوتەكانی ئەم سیاسەتە هەڵەیە. ڕەنگە دەركردنی یاسای سەرچاوەكانی ئاو ببێتە فریادرەس و بریتی بێت لە وردەكاری و نەخشەڕێگەی چارەسەریی قەیرانەكانی پەیوەست بە ئاو. وا باشه چوارچێوەی یاساكە ئەمانە لەخۆ بگرێت: مافـی بەكارهێنانی ئاو و سنوورداركردنی پیسكردنی سەرچاوەكانی ئاو. مافـی بەكارهێنانی ئاو بریتییە لە هاوسەنگیی نێوان مافی ڕەگەزەکانی سروشت و مافە تایبەتەكان بۆ بەكارهێنانی ئاو، مافە ڕێژەیی‌یەكانی تاك بۆ بەكارهێنەرانی ئاو و هەروەها كوالێتیی ئاو و ڕێكخستنی ئاوی قورس. پرسەكانی یاسای ئاو ئەوەی پەیوەندی بە كشتوكاڵەوە هەیە دەبنە دوو بەش: چۆنیەتیی دابین و بەکارهێنانی ئاو لە بەرهەمە ئابوورییەکان و چۆنیەتیی بەكارهێنانی زەویی كشتوكاڵی كە كاریگەریی نەرێنی لەسەر كوالێتیی ئاو هەیە.
تەرخانكردنی ئاو بەگشتی لەلایەن دەوڵەتەوە بەڕێوە دەچێَت. هەر دەوڵەتێك سیستەمی ڕێكخستنی تایبەتیی خۆی هەیە كە كەمتر لە ڕووی نێودەوڵەتییەوە دەستی تێوەردەدرێت. یاساكانی دەوڵەت و پلانی دەزگا پەیوەندیدارەكان تا ڕادەیەك بەكارهێنانی ئاو كۆنتڕۆڵ دەكەن وەك گواستنەوەی ئاو لە ناوچەیەكەوە بۆ بەشێكی دیكە، دەرهێنانی ئاوی ژێرزەوی، پرۆژەكانی كۆكردنەوەی ئاو و لێدانی بیر.
ڕەهەندەكانی پلانی سامانی ئاو بۆ ڕۆژهەڵاتی كوردستان
لە زۆربەی وڵاتان، یاسا و دەزگای تایبەتمەند بۆ سامانی ئاو دانراوە. گرنگییەكی تایبەت دراوە بە كۆكردنەوە و پاراستنی سەرچاوەكانی ئاو لە بەرانبەر تێكچوون و دابەزینی كوالێتیی فیزیكی و كیمیایی. هەر لە ئێستادا پێویستە ئاوڕ لە سەرچاوەكانی ئاو بدەینەوە، چونكە چاوپۆشی لەم بارەیەوە دەتوانێ لە داهاتوودا كاردانەوەی خراپی لەسەر پێشكەوتن و ئاسایشی نیشتمانیی كوردستان هەبێت. هەوڵدان بۆ دامەزراندنی سەنتەرێك بۆ پرسی ئاو وەك ئەركێكی نیشتمانی و نەتەوەیی دەژمێردرێت.
لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان جیا لە پڕۆژەكانی بەنداو، ئامارێكی ورد و ماوەدرێژ سەبارەت بە سەرچاوەكانی ئاو لەبەردەستدا نییە. ئەمەش تا ڕادەیەك دەگەرێتەوە بۆ سیاسەتی داگیركارانەی كۆماری ئیسلامی و نەبوونی توێژینەوەیەكی بەرفراوان لەبارەی قەبارەی ئاوی ڕێكردە و تایبەتمەندیی كیمیایی و فیزیكیی سەرچاوەكانی ئاو بە مەبەستی پۆلێن كردنیان. گرنگیی سامانی ئاو و لێكدانەوەی زانستیی بابەتەكە تا ڕادەیەك كاری بۆ نەكراوە. پلاندان و نەخشەسازی بۆ سەرچاوەكانی ئاو لە دوو ڕووەوە گرنگە: یەكەم دەتوانین ڕێباز و تەكنیكەكانی توێژینەوەی ناوچەیەك بۆ ناوچەی هاوشێوە بەكار بێنین. دووهەم، ڕاپۆرتی سەرچاوەكانی ئاو وەك پێوەری هەڵسەنگاندنی ئابووری و ئاوەدانكردنەوەی داهاتوو سوودیان لێ وەربگرین.
پێناسەی سەرچاوەكانی ئاو
ڕەنگە هەر یەك لە ئێمە لەو شوێنەی لێی دەژین، بەباشی لەوە ئاگادار نەبین كە ڕێژەی دابارینی ساڵانە، قەبارەی گشتیی ئاوی ژێرزەوی، ئاوی سەرزەوی و ڕووبارەكان و گۆڕانكاریی ساڵانە و وەرزییان بە چ شێوەیەكە؟ ئاماری ورد سەبارەت بە سەرچاوەكانی ئاوی ژێرزەوی و سەرزەوی و گۆڕانكاریی ساڵانەیان و هەروەها زانیاریی كەشناسی یارمەتیمان دەدا تا لە داڕشتنی پلان و نەخشەی پڕۆژەكانی ئاو و كشتوكاڵ سەركەوتوو بین. رێژەی هەرەزۆری ئاوی كوردستان بەبێ كەڵكوەرگرتنی گونجاو لە ئاوزێڵەكانی دەردەچن. سیستەمی ئیدارەدانی ئاوی كوردستان پێویستە چارەی گونجاو بۆ ئەم كێشەیە و كۆنترۆڵی ئاوی سەرزەوی بدۆزێتەوە. دروستكردنی بەنداوی مەزن و پڕۆژەی ئاودێریی گەورە دەبێ پشت بە بنەمای زانستی و ژینگەیی ببەستێ. هەروەها پڕۆژەی گلدانەوەی ئاو لە شوێنە سروشتییەكان و دروستكردنی بەست و بەنداوی لادەر و چاكکردنەوەی كارێزەكان و كانیاوەكان و چاودێریی پسپۆڕانەی بیرەكان و … هتد، هەمووی خاڵی گرنگن لە سیستەمی ئیدارەدانی ئاو. دەرئەنجامی لێكۆڵینەوەكان پێویستە بخرێتە بەردەستی پسپۆڕان و شارەزایان تا بتوانن بەرنامەی ورد و بەرفراوان دابڕێژن.
سەرچاوەكانی ئاو و گەشەی بەردەوام
ئەوانەی شارەزای پلاندانی هاوچەرخ و زانستین، بەباشی لە گرنگیی بەشە جیاجیاكانی گەشەی بەردەوام (Sustainable development) تێدەگەن. ناوەندەكانی كەشناسی، خاكناسی، ئاوناسی، دارستانپارێزی، ژینگەپارێزی، توێژینەوەی بۆماوەیی، ئاژەڵداری، رووەكناسی و … هتد خزمەتی ئەم بوارە دەكەن و كۆمەڵێك زانیاریی بەكەڵك دەخەنە بەردەم بەڕێوەبەرانی پڕۆژە و بەپێی ئەم زانیارییانە پڕۆژەی سەركەوتوو ئامادە دەكرێن.
یەكێك لە ستوونەكانی گەشەی بەردەوام بریتییە لە پێشخستنی كەرتی كشتوكاڵ و تەیاركردنی پڕۆسەی بەرهەمهێنانی كشتوكاڵی لە ڕێگەی زانست و تەكنۆلۆژیی سەردەم. خاڵی گرنگ ئەوەیە كە بزانین پڕۆسەكە پەیوەستە بە پێشكەوتنی زانست، لێكۆلینەوە و ڕاهێنانی بەردەوام. توێژینەوە و ڕاهێنان دەبێ بەپێی پێداویستیی ناوچەیی و هەرێمی ئەنجام بدرێت و تەنیا چاولێكەری نەبێت. تەكنۆلۆژیی نوێ دەبێ سەرجەم هۆكارەكانی بەرهەمهێنان، شێوازە دروستەكان و ئامانجی پێویست لەخۆ بگرێت. لایەنی ئابووری ـ ئیداری و سیاسی كاردانەوەی ڕاستەوخۆیان لەسەر كاراییی كشتوكاڵی هەیە. ئەگەر شیمانە بكرێت كە سەرجەم هۆكارەكانی ئابووری، سیاسی و كۆمەڵایەتی بۆ ناوچەیەك لەبارن، دەتوانین ئاماژە بەم هۆكارانەی خوارەوە بكەین كە تەواوكەرن:
1 ـ گرنگیدان بە جۆر و چەشنی بەروبوومە سەركەوتووەكان
2 ـ بەكارهێنانی شێوازی كاریگەر بۆ قەڵاچۆكردنی زیانهێنەرەكان
3 ـ سیستەمی ئاودێری و ڕەواندن و پەرەپێدانی تۆڕی ئاودێریی مودێرن و دروستكردنی بەنداوی بچووك و گەورە
4 ـ لێدانی بیری ئاو بە شێوازێكی زانستی و بە ژمارەی دیاریكراو
5 ـ بەكارهێنانی پەینە كیمیایی‌یەكان و گرنگیی پەینە ئاژەڵی و سەوزەكان
6 ـ ئیدارەدانی دروست و چاكسازیی خاكەكان
7 ـ ڕاهێنانی هێزی مرۆڤی شارەزا وەك بەڕێوەبەر، تەكنیككار، میكانیسیەن، كرێكاری ڕاهێنراو و مامۆستای كشتوكاڵی لەگەڵ پەرەپێدانی توێژینەوەكان لە بواری كشتوكاڵدا.
پڕۆسەی پلاندانان
لێرەدا باسی یەكێك لە دەزگا پێویستەكان دەكەین كە بەپێی لۆژیكی ئابووری و هەروەها سامانی ئاو بۆ داهاتووی كوردستان ڕۆڵێكی بەرچاوی هەیە. وڵاتانی پێشكەوتوو ماوەیەكی زۆرە ناوەندی توێژینەوەی سەرچاوەكانی ئاویان هەیە و كاری پێ دەكەن. گشت زانیارییەكانی سەبارەت بە سامانی ئاو بە شێوەیەكی زانستی و بە كەڵكوەرگرتن لە تەكنۆلۆژیی پێشكەوتوو خراونەتە خزمەتی پرۆژە و پلانەكانیان و بە گرنگییەوە سوودی لێ وەردەگرن. گەیشتن بە گەشەی بەردەوام پەیوەستە بەم سێ خاڵە:
1 ـ ناسینی وردی توانستی هەموو ناوچەكان لە ڕووی سامانی ئاوەوە
2 ـ پلاندانان لەسەر بنەمای گەشەی بەردەوام و هەمەلایەنە
3 ـ جێبەجێكردنی پڕۆژەی بنەڕەتی بە شێوەیەك كە بگونجێت لەگەڵ هەلومەرجی هەر ناوچەیەك و كەڵكوەرگرتن لە مۆدیلی ئیدارەی تێكەڵاو (بەكارهێنانی زانست و ئەزموون).
لە ڕوانگەی زۆربەی زانایانەوە، پلاندانی گشتگیر پەیوەستە بە فاكتەرە سەرەكییەكانی گەشەكردن. سەنگ و پێگەی هەر یەك لە بەشەكانی سیستەمی ئابووریی وڵات دەبێ لە تەنیشت بەشەكانی دیكە لە چوارچێوەیەكی نیشتمانیدا سەیر بكرێت. لە وڵاتانی پێشكەوتوودا جۆرێك لە ئیدارەدان لەژێر ناوی سەنتێزی نیشتمانی بنیاد نراوە كە لە پسپۆڕانی بەشە جۆراوجۆرەكانی كۆمەڵگا پێك هاتووە. ئەم دەزگایە چاودێریی هەموو بەشەكانی ئابووریی وڵات دەكات و سەرجەم بەشەكان گوێڕایەلی ئەم ناوەندە دەبن. بەم شێوەیە، یەكەم بەر لە چالاكیی دووبارە و هاوتەریب دەگیرێت و دووهەم، چالاكیی هەر بەشێك سەربەخۆیە و لە كاتی شكست هێنانیدا كەمترین زیان دەداتە بەشەكانی دیکە. شێوازی سەنتێزی نیشتمانی دەتوانێ ئاسۆی گەشەكردن لە رێگەی بەكارهێنانی زانیارییە جۆراوجۆر و پلاندانی گشتگیر لە وڵاتدا دیاربكات. بۆ نموونە، قەبارەی سەرچاوەكانی ئاو و سامانە سروشتییەكانی تر یاخود لە بواری كشتوكاڵدا پۆلینكردنی زەوییەكان بۆ بەكارهێنان و بەم پێی داڕشتنی پلانێكی سەركەوتوو بۆ كەرتی كشتوكاڵ. لێرەدا بە كورتی باس لە هەنگاوەكانی پلاندانانی كشتوكاڵی دەكەین كە پەیوەستە بە سەرچاوەكانی ئاوەوە.
چەند ڕێكاری پێویست بۆ چارەسەری قەیرانەكانی پەیوەست بە ئاو
یەكپارچەكردنی زەوییەكان
بنەمای گەشەپێدانی كەرتی كشتوكاڵ بریتییە لە كشتوكاڵی بەرفراوان (Extensive) كە دەبێتە هۆی دابەزاندنی تێچوو و بەرزكردنەوەی داهات لە ڕووبەری چوارگۆشەدا. بەپێی یاساكانی ئابووری، سەرمایەگوزاری لە كەرتی كشتوكاڵدا كاتێك سوودبەخشە كە ئاستی بەرهەمهێنان بە بەراورد بە تێچووەكان ڕوو لە هەڵكشان بێت. یەكپارچەكردنی زەوییەكان دەتوانێت وەك پڕۆژەیەكی ستراتێژی ئەم كیشەیە یەكلایی بكاتەوە. چونكە جگە لە كەمكردنەوەی تێچوو، هێزی كرێكار دەتوانێت زەمینەی گونجاو بۆ سەرمایەگوزاریی گەورە و بەكارهێنانی تەكنۆلۆژیی مودێرن و میكانیزەكردنی كشتوكاڵی بڕەخسێنێت. دواجار دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی چەندی و چۆنیەتیی بەرهەم. بۆ ئەم مەبەستە پێویستە كە لە كوردستان هەوڵێكی بەرفراوان ئەنجام بدرێت. داڕشتنی یاسای تایبەت بۆ ئەم پڕۆژەیە زۆر گرنگە.
نوژەنكردنەوە و تەیاركردنی زەوییەكان
یەكێك لە كێشە سەرەكییەكانی بەفیڕۆچوونی سەرچاوەكانی ئاو و نەبوونی بەرهەمی گونجاو لە كەرتی كشتوكاڵیدا بریتییە لە نایەكسانیی مەرجی پێویست بۆ گەشەی بەروبوومەكان. بۆ گەیشتن بە بەرزترین ئاستی بەرهەم پێویستە ڕەچاوی ئەوە بكرێت كە فاكتەری وەك خەسڵەتی بیۆلۆژیكیی ڕووەك، تیشكی خۆر، توخمە خۆراكییەكانی خاك، ئاوی پێویست، ئیدارەدان و … هتد بە یەكسانی بەسەر بەشەكانی كێڵگەدا جێبەجێ بكرێن. لەم بارودۆخەدا كاراییی بەكارهێنانی ئاو لە یەكەی ڕووبەردا بەرز دەبێتەوە و لە ڕاستیدا ڕێگەیەكە بۆ پاراستنی سەرچاوەكانی ئاو.
لێرەدا نۆژەنكردنەوە و تەیاركردنی زەوییەكان بە سیستەمی پێشكەوتوو و زانستی سەردەمی كشتوكاڵی دەبێتە هۆی ڕەخساندنی كەشێكی گونجاو و لابردنی مایكرۆكلیمای جۆراوجۆر لە ڕووبەری كێڵگەدا. لەم مەرجانەدا ڕووەك دەتوانێ گەشەی تەواو و ئابووری بكات. تەیاركردنی زەوی بریتییە لە تەختكردن واتە لابردنی بەرزی و نزمی (گرد و چاڵەكان)، نوژەنكردنەوەی جۆگەی ئاودێری، دەركردنی ئاوەڕۆ و دروستكردنی ڕێگای هاتوچۆ و … هتد.
تۆڕی ئاودێریی بەپاڵەپەستۆUnder pressure irrigation
ئامانجی سەرەكیی سیستەمی ئاودانی پڕژاندن و دڵۆپاندن بریتییە لە بەرزكردنەوەی كاراییی بەكارهێنان و دابەشكردنی ئاو لەسەر زەوی و هەروەها گۆڕینی زەویی دێم بۆ زەویی بەراو. لە شێوازە كۆنەكانی ئاودێریدا نزیكەی 65% ئاو لە ڕێگەی هەڵم یا داچۆڕانی قووڵ لە خاكدا بەفیڕۆ دەچێت و سوودی بۆ بەروبوومەكان نابێت. هەروەها دەبێتە هۆی ڕاماڵین و داخوڕانی خاك كە لە درێژخایەندا كاردانەوی نەرێنیی لەسەر پرۆفایلی خاك بەجێدێڵێت. وەك ڕێگەی چارەسەری دەكرێت بە پلانێكی گونجاو و قۆناغ بە قۆناغ، زەوییە كشتوكاڵییەكان بخرێنە سەر سیستەمەكانی ئاودێریی بەپاڵەپەستۆ، چونكە دەبێتە هۆی دابەزینی پێداویستیی ئاو و لە هەمان كاتدا بەرزبوونەوەی ئاستی بەرهەم.
لە سۆنگەی گرنگیدان بە سەرچاوەكانی ئاو بەتایبەتی لە كاتی وشكەساڵی و كەم بارانیدا و بە مەبەستی بەرزكردنەوەی كارایی گواستنەوەی ئاو بۆ شوێنی مەبەست، پێویستە تۆڕی مودێرنی ئاودێری وەك بنەمایەك بۆ سیستەمی دابەشكردنی ئاو بەسەر كێڵگە كشتوكاڵییەكان ڕەچاو بکرێت. چونكە لە میانەی گواستنەوەی بۆ كێڵگەكان، ڕێژەیەكی بەرچاو لە ئاوی دابینكراو بەفیڕۆ دەچێت.
لە لایەكی تر لە ڕۆژهەڵاتی كورستان دەرفەتی ئەوە هەیە كە لە چوارچێوەی پلانێكی زانستی و فڕەلایەن لەسەر ڕووبارە گەورەكاندا ژمارەیەك وێستگەی پەمپكردنی ئاو دروست بكرێت بە مەبەستی كشتوكاڵی و خواردنەوە. لێرەدا بەپێی بەرنامەیەكی ڕێكوپێك بەتایبەتی بۆ سوودوەرگرتن لە ئاوی ئەو ڕووبارانەی كە بەفێڕۆ دەچن، پێویستە شوێنی گونجاو لە لایەن پسپۆڕانەوە دەستنیشان بكرێت.
لێدانی بیری ئاو بە شێوازی گونجاو
دوابەدوای گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا لە ناوچەكەدا گەورەترین مەترسی لە ئێستادا بریتییە لە دابەزینی ئاستی ئاوی ژێرزەوی كە ڕاستەوخۆ كاریگەرە لە دابەزینی ڕێژەی دابارینی ساڵانە و هەڵكشانی قەبارەی ئاوی دەرهێنراو لە ڕێگەی بیرەكان. بۆیە دەستبەجێ پێویستە چارەسەری ئەم بارە بكرێت چونكە لێكەوتەكانی تەنیا لە كەمبوونەوەی سامانی ئاوی ژێرزەوی و وشككردنی بیرەكاندا نابینێتەوە، بەڵكو دەبێتە هۆی دیاردەیەكی ترسناكی زەویناسی كە بە ڕۆچوونی زەوی لە ڕووبەری گەورەدا و بەدیاركەوتنی چاڵی گەورە (Land subsidence) ناسراوە و گرفت بۆ ناوچە كشتوكاڵی و شوێنی نیشتەجێبوون بەدی دێنێت. هەرچەند كەڵكوەرگرتن لە ئاوی ژێرزەوی یارمەتیدەری دابینكردنی ئاوی پێویستە. بەڵام دەبێ ڕەچاوی ئەم خاڵانە بكرێت كە نەبێتە هۆی دابەزاندنی لە ڕادەبەدەری ئاستی ئاوی ژێرزەوی، وشكبوونی كانیاو و كارێزەكان، سوێربوونی خاك و … هتد.
دروستكردنی پۆندی ئاو و پڕۆژەی بچووكی دابینكردنی ئاو
لە زۆر شوێن كە تۆپۆگرافیاكەی گونجاو بێت بۆی هەیە بە تێچوویەكی كەم لە ماوەی وەرزەكانی دابارین، پۆند و گۆمی بچووك دروست بكرێت بۆ گلدانەوەی ئاو و لە مانگەكانی بێ‌باراندا سوودی لێ وەربگیرێت. زۆربەی ناوچەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان بەهۆی سروشتی شاخاوی بۆ ئەم پڕۆژانە گونجاون. لە لایەكی تر دەكرێت ئاوی كانیاوەكان و سەرچاوە كاتییەكان بە هەمان شێوە بە مەبەستی بەكارهێنانی خواردنەوە، ئاژەڵداری و كشتوكاڵی گل بدرێنەوە.
سەرچاوەکان:
-
Falkenmark, M., & Rockström, J. (2006). The New Blue and Green Water Paradigm: Breaking New Ground for Water Resources Planning and Management. Journal of Water Resources Planning and Management, 132(3), 129-132.
-
Sharma, B., & Nepal, S. (2017). Challenges of Sustainable and Efficient Urban Water Management in the Developing World. Water, 9(2), 145.
-
UNESCO. (2023). The United Nations World Water Development Report 2023: Water for a Sustainable World. Paris: UNESCO.
-
United Nations. (2015). Transforming Our World: The 2030 Agenda for Sustainable Development. Resolution adopted by the General Assembly on 25 September 2015. UN General Assembly, 70th Session.
-
United Nations. (2018). World Water Development Report 2018: Nature-Based Solutions for Water. UNESCO.
-
Ward, F. A., & Pulido-Velazquez, M. (2008). Water Conservation in Irrigated Agriculture: Trends and Challenges in the Face of Emerging Demands. Water Resources Research, 44(2), W00A09.
-
World Health Organization (WHO). (2019). Guidelines for Drinking-Water Quality. Geneva: World Health Organization.
