هەڵسەنگاندنی خەڵاتی ئابووریی ٢٠٢٣!

حەسەن قارەمانی

“کلۆدیا گۆڵدین: تێڕوانینە درەوشاوەکان بۆ بازاڕی کاری ژنان و یەکسانیی ئابووری”.

براوەی خەڵاتی ئابووریی نۆبڵی ٢٠٢٣ ڕۆژی دووشەممە 9ی ئۆکتۆبەر ڕاگەیەندرا, کلۆدیا گۆڵدین لەبەر توێژینەوەی پێشەنگ لەسەر دەرئەنجامەکانی بازاڕی کاری ژنان خەڵاتی ئابووریی نۆبڵی ساڵی ٢٠٢٣ پێ بەخشرا.
ئەمساڵ خەڵاتی نۆبڵ، ژمارەیەکی پێوانەیی نوێی بۆ ژنانی جیهان تۆمار کرد. چەند ڕۆژێک دوای ئەوەی نەرگس محەممەدی چالاکی مافی مرۆڤی ئێرانی خەڵاتی ئاشتی و کلۆدیا گۆڵدین خەڵاتی ئابووریی نۆبڵی پێ بەخشرا، ساڵێکی دەوڵەمەندی میدالیا بۆ ژنانی خەڵاتی نۆبڵ بوو. گۆڵدین یەکەم ژنە کە بە تەنیا خەڵاتی ئابووری بباتەوە. پێشتر دوو زانای سویدی و هەنگاری بە ناوەکانی ئان لویلێر و کاتالین کاریکۆ بە هاوبەشی خەڵاتی نۆبڵیان لە بواری فیزیا و پزیشکیدا بەدەست هێنابوو. ساڵی ٢٠٢٣ دەتوانین بە ساڵێکی ڕیکۆردشکێن بۆ ژنان ناو بەرین، چونکە دوو کەسی یەکەم خەڵاتەکەیان لەگەڵ هیچ زانایەکی پیاودا دابەش نەکرد و بەم شێوەیە بۆ یەکەم جار نزیکەی نیوەی (47%)ی خەڵاتی نۆبڵ بەخشرایە ژنان؛ کەمێک زیاتر لە دوو لەسەر پێنج (42%) لە ساڵانی 2004 و 2009.

بێگومان نۆبڵی ئەمساڵ جیاوازییەکی دیکەی هەیە کە وای لێ دەکات زیاتر جیاواز بێت؛ لە کۆی چوار ژن کە خەڵاتی نۆبڵی ساڵی 2023یان درایە، سێیان خەڵاتیان بەدەست هێناوە کە پێشتر درابوو بە پیاوان.
لە ساڵی ١٩٠١ەوە کە یەکەمین خەڵاتی نۆبڵ بەخشرا، ژنان لە کۆی ٢٢٥ خەڵاتی فیزیا تەنیا ٥ خەڵاتیان بەدەست هێناوە و لە کۆی ٩٣ خەڵاتی ئابووری، ٣ خەڵات و لە کۆی ٢٢٧ خەڵاتی پزیشکی، ١٣ خەڵاتیان بەدەست هێناوە. بە گشتی ٦٥ ئافرەت خەڵاتی نۆبڵیان بەدەست هێناوە کە تەنیا ٦.٧%ی کۆی خەڵاتەکانە. ماری کیوری یەکەم ژن بوو کە ساڵی ١٩٠٣ خەڵاتی نۆبڵی بەدەست هێنا و تا ئەمڕۆش تاکە ژنە کە دوو خەڵاتی نۆبڵی وەرگرتبێت.
ئەکادیمیای ڕۆیاڵی سویدی ڕایگەیاند، خەڵاتی ئەمساڵی (بانکی ناوەندی) زانستی ئابووریی ڕیکسبانک بە یادی ئەلفرێد نۆبڵ بەخشرایە کلۆدیا گۆڵدین لە زانکۆی هارڤارد، کامبریج، ماساچۆستس، ئەمریکا. هەوڵی بەرچاوی ناوبراو بۆ باشتر تێگەیشتن لە دەرئەنجامەکانی بازاڕی کاری ژنان و دەستنیشانکردنی هۆکارە سەرەکییەکانی پشت جیاوازییە جێندەرییەکان لە بازاڕی کاردا، بووەتە هۆی بەدەستهێنانی ئەم خەڵاتە بەناوبانگە.

لە کاتێکدا خەڵاتی ئاشتیی نۆبڵ، هێمای ئاشتی و هاوسەنگیی جیهانییە، خەڵاتی ئابووریی ئەمساڵ کە کلۆدیا گۆڵدین سەرۆکایەتی دەکات، ڕەنگدانەوەی فۆرمێکی دیکەی هاوسەنگی- یەکسانیی ئابوورییە. توێژینەوەکانی تیشک دەخاتە سەر ڕەوت و تەحەددیاتی مێژوویی کە هێشتا کاریگەرییان لەسەر دەرئەنجامەکانی بازاڕی کاری ژنان هەیە و چیرۆکێکی گرنگە بۆ ئەوەی هاوبەشی بکەین.

توێژینەوەکانی کلۆدیا بە تێپەڕبوونی کات نەک هەر تیشکیان خستووەتە سەر گۆڕانکارییەکان، بەڵکو هۆکارە سەرەکییەکانی جیاوازییە جێندەرییەکانی ئەمڕۆی دەستنیشان کردووە.

لە ئاستی جیهانیدا ژنان لە بازاڕی کاردا زۆر کەمن و کاتێک کار دەکەن، زۆرجار داهاتیان کەمترە لە هاوتا پیاوەکانیان. گۆڵدین بە شیکردنەوەی زیاتر لە ٢٠٠ ساڵ داتاکانی ئەمریکا، ڕوونی کردووەتەوە کە چۆن جیاوازیی مووچە و ڕێژەی دامەزراندن پەرەی سەندووە و بۆچی بەردەوامە.
گۆڵدین ئاماژە بە هەردوو گۆڕانکارییە پێکهاتەیی‌یەکان و گۆڕانی نۆرمە کۆمەڵایەتییەکان وەک هۆکاری بنەڕەتی لە دەوروبەری ماڵ و منداڵان دەکات.

لە سەدەی بیستەمدا ژنان لە بواری پەروەردەدا زۆریان هەوڵ داوە و داهێنەر بوون. ئەمڕۆ لە زۆربەی وڵاتانی داهات بەرز ئاستی خوێندنیان بە شێوەیەکی بەرچاو بەرزترە لە پیاوان. گۆڵدین نیشانی داوە کە بەردەستبوونی ڕێگری لە دووگیانی ڕۆڵێکی سەرەکی هەبووە لەم گۆڕانکارییەدا، ئەمەش دەرفەتی بە ژنان بەخشی کە پلان بۆ پیشەی پڕۆفێشناڵی خۆیان دابڕێژن.

سەرەڕای مۆدێرنیزاسیۆن و زیادبوونی ڕێژەی ژنانی کرێکار، ماوەیەکی پێ چوو تا جیاوازیی داهات لە نێوان ڕەگەزەکاندا کەم بووەوە. گۆڵدین بەشێکی ئەمە ڕوون دەکاتەوە کە بڕیارەکان سەبارەت بە پەروەردە لە تەمەنێکی بچووکدا دەدرێت، بەڵام کاریگەری لەسەر تەواوی ژیانی پیشەیی هەیە. ئەو چاوەڕوانییانەی کە بەهۆی شێوازی کارکردنی نەوەکانی پێشووەوە لە قاڵب دراون، بەتایبەتی سەبارەت بە گەڕانەوەی دایکان بۆ سەر کارەکانیان دوای پەروەردەکردنی منداڵ، ڕێگریی لە گەشەکردنی خێراتر کردووە.

لە ڕووی مێژوویی‌یەوە جیاوازیی مووچە توانیویەتی بە ئاستی خوێندن و هەڵبژاردنی پیشە ڕوون بکرێتەوە، بەڵام گۆڵدین نیشانی داوە کە جیاوازییەکی گەورەی مووچە لە نێوان ژن و پیاودا دەمێنێتەوە کە هەمان پیشەیان هەیە، بە تایبەت دەربارەی لەدایکبوونی منداڵی یەکەم.

سەرۆکی لیژنەی خەڵاتی ئابووری، یاکوب سونسون، جەخت لەسەر گرنگیی تێگەیشتن لە ڕۆڵی ژنان لە بازاڕی کاردا دەکاتەوە و ستایشی توێژینەوە پێشکەوتووەکانی گۆڵدین دەکات کە هۆکارە بنەڕەتییەکانی ئاشکرا کردووە و بەربەستەکانی دەستنیشان کردووە کە ڕەنگە پێویستییان بە تێپەڕاندن لە داهاتوودا هەبێت.

بەم پێیە کارەکانی کلۆدیا گۆڵدین نەک هەر تێگەیشتنی لە ڕەوتە مێژوویی‌یەکان گۆڕیوە، بەڵکو ڕۆشنایی خستووەتە سەر ئەو تەحەددایانەی ماونەتەوە بۆ دروستکردنی بازاڕی کاری یەکسان. بە گشتی بەشداریی ئەو دەبێتە خاڵێکی ئاماژەی گرنگ بۆ بەردەوامبوونی کار و گفتوگۆ بۆ پێشخستنی یەکسانیی جێندەری لە ئابووری و کۆمەڵگادا.
خەڵاتی ئەلفرێد نۆبڵ لە بواری ئابووریدا کە لە ساڵی ١٩٦٨ دامەزراوە، ڕۆڵێکی گرنگی لە تیشک خستنە سەر بەشدارییە بەرچاوەکان لە تێگەیشتنی ئابووریدا هەبووە. ئەم خەڵاتە داننانە بە دەستکەوت لە بواری توێژینەوە و تیۆریدا، بووەتە پێوەرێک لە بواری ئابووریدا.
خەڵاتی ئابووری بۆ یادی ئەلفرێد نۆبڵ کە بە خەڵاتی ئابووری ناسراوە، نەک هەر ڕێزلێنانێکە بۆ دەستکەوتەکانی پێشووی ئابووری، بەڵکو وەک کاتالیستێک بۆ لێکۆڵینەوەکانی داهاتوو کار دەکات. ئەم خەڵاتە دانپێدانان و بەشدارییە نایابەکانی لە بواری ئابووریدایە، ئەمەش لە بەرانبەردا توێژەران هان دەدات بەدوای چارەسەری ئاستەنگە ئابوورییەکانی ئەمڕۆ و سبەیدا بگەرێن کە چۆن خەڵاتی ئابووری وەک هێزێکی بزوێنەری توێژینەوەی ئابووری کار دەکات و چۆن دەتوانێت لە بەرەنگاربوونەوەی ئاستەنگە جیهانییەکاندا بەشدار بێت. جیهان ڕووبەڕووی چەندین تەحەددای ئابووری دەبێتەوە. نموونەی ئەمانە بریتین لە گۆڕانی کەشوهەوا و تێکچوونی ژینگە، هەژاریی بەربڵاو و ئاڵۆزیی بازرگانیی جیهانی. ئەم تەحەددایانە نێوان زانستەکانن و بۆ پێشخستنی گەشەپێدانی ئابووریی بەردەوام پێویستییان بە چارەسەریی داهێنەرانە هەیە.

هەندێک لەو کەسە پێشەنگانە کە خەڵاتی ئابوورییان پێ بەخشراوە. لە میڵتۆن فریدمانەوە تا ئامارتیا سێن، ئەم پێشەنگانە بیری ئابوورییان لە قاڵب داوە و پێناسەیان کردووەتەوە و دەتوانین تێ بگەین کە خەڵاتی ئابووری چۆن تیشکی خستووەتە سەر دیدگا و قوتابخانەی بیرکردنەوەی جیاواز، کە لە بەرانبەردا دیمەنی ئابووریی دەوڵەمەند کردووە.

لایەنێکی گرنگی خەڵاتی ئابووری ئەوەیە کە وەک هێزێکی بزوێنەری توێژینەوەی ئابووری ڕۆڵی هەیە. زۆربەی توێژەران هەوڵ دەدەن بەشدارییەکی بەرچاویان هەبێ بۆ ئەوەی لە ڕێی ئەم خەڵاتە بەناوبانگەوە، کاریگەرییە ئەرێنییەکانی لەسەر پەرەپێدانی تیۆریی ئابووری هەڵسەنگێنین.
دەستنیشانکردنی هەندێک لەو ئاستەنگە ئابوورییانەی کە ڕووبەڕووی جیهان دەبنەوە کە چۆن توێژینەوەی ئابووری دەتوانێت لە چارەسەرکردنی ئەم ئاستەنگانە و پێشخستنی گەشەپێدانی ئابووریی بەردەوام بەشدار بێت. بۆ نموونە ئابووریی ژینگەیی، کەمکردنەوەی هەژاری و بازرگانیی جیهانی ئابووری ڕۆڵێکی گرنگی هەبووە.
بە تیشک خستنە سەر ئەم لایەنانە، تێگەیشتنێکی قووڵ لەسەر ڕۆڵی گرنگی ئابووری لە بەرەنگاربوونەوەی ئاستەنگە ئابوورییە جیهانییەکان هەیە.
ئابووریی ژینگە:
ئابووریی ژینگەیی بوارێکە و لێکۆڵینەوەی ئابووری سەلماندوویەتی کە زۆر گرنگە. خەڵاتی ئابووری بۆ ئەو توێژەرانە بووە کە لە تێگەیشتنی پەیوەندییەکانی نێوان ئابووری و ژینگەدا بەشدار بوون. خەڵاتەکە بە دروستکردنی هاندان بۆ توێژەران و گەڕان بەدوای چارەسەریی بەردەوام بۆ بەڕێوەبردنی بەکارهێنانی سەرچاوە و کاریگەرییەکانی کەشوهەوادا، ڕۆڵێکی گرنگی لە ئاراستەکردنی سەرنج بەرەو ئابوورییەکی سەوزتر و بەردەوامتردا هەبووە.

که‌مبوونه‌وه‌ی هەژاری:

هەژاری تەحەددای ڕەگ و ڕیشەی قووڵە و توێژینەوەی ئابووریش کلیلی داڕشتنی ستراتیژییەتی کاریگەری بەرەنگاربوونەوە بووە. خەڵاتی ئابووری ئەو توێژینەوەیانەی ناساندووە کە بۆ کەمکردنەوەی هەژاری و زیادکردنی دەستڕاگەیشتن بە سەرچاوە سەرەتایی‌یەکان گرنگی بە میکانیزمە ئابوورییەکان دەدەن. ئەمەش بۆ بەردەوامبوونی کار و پەرەپێدانی ڕێوشوێنی سیاسەت و سیستەمی ئابووری کە گەشەی گشتگیر بەرەوپێش دەبات، ئیلهامبەخش بووە.

بازرگانیی جیهانی:

لە جیهانێکدا کە ئابوورییەکان تا دێت بەیەکەوە گرێ دەدرێن، بازرگانیی جیهانی ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت. توێژینەوە ئابوورییەکان کە خەڵاتی ئابوورییان پێ بەخشراوە، زۆرجار داینامیکی بازرگانیی نێودەوڵەتی، کاریگەرییەکانی بازرگانی لەسەر دابەشبوونی ئابووری و چۆنیەتیی ڕێکخستن دەتوانێت هاوسەنگیی نێوان پەیوەندییە بازرگانییە جیهانییەکان بێت. خەڵاتەکە بە تیشک خستنە سەر ئەم بەشدارییانە، کاتالیستێک بووە بۆ داڕشتنی ژینگەیەکی بازرگانیی جیهانیی دادپەروەرانەتر و بەردەوامتر.

خەڵاتی ئابووری وەک هێزێکی بزوێنەری توێژینەوەی ئابووری ڕۆڵی هەبووە و، بووەتە سەرچاوەیەکی گرنگی بەرەنگاربوونەوەی ئاستەنگەکانی ئەمڕۆ و سبەی. خەڵاتەکە گرنگی بە بوارەکانی وەک ئابووریی ژینگەیی، کەمکردنەوەی هەژاری و بازرگانیی جیهانی و لێکۆڵینەوە داوە کە هەوڵ بۆ چارەسەریی بەردەوام و دادپەروەرانە دەدەن. لە ژێر ڕۆشنایی ئەمەشدا، خەڵاتی ئابووری بەردەوامە لە بوون بە فاکتەری گرینگ لە داڕشتنی تێگەیشتنمان لە سیستەمی ئابووری و چۆنیەتیی بەکارهێنانیان بۆ دروستکردنی کاریگەریی ئەرێنی لەسەر جیهان.
کلۆدیا گۆڵدین، وەرگری ئەمساڵی خەڵاتی ڕیکسبانکی سویدی لە بواری زانستی ئابووریدا، لە ڕێگەی لێکۆڵینەوە پێشەنگەکانی لە زانکۆی هارڤاردەوە تێگەیشتنی ئێمەی لە ڕۆڵی ژنان لە بازاڕی کاردا قووڵتر کردەوە. توێژینەوەکانی چەندین سەدە دەگرێتەوە و وێنەیەکی گشتگیر لە داهات و بەشداریی ژنان دەخاتە ڕوو، کە تێیدا نەک تەنیا گۆڕانکارییەکان بە تێپەڕبوونی کات شی دەکاتەوە، بەڵکو هۆکارە سەرەکییەکانی پشت کەلێنە جێندەرییە بەردەوامەکانی ئەمڕۆش دەستنیشان دەکات.