ئارامتر بخوێنەوە
ئاوڕدانەوەیەک لەسەر تراژیدیا لە شانامەی کوردیدا
بێهرووز چەمەن‌ئارا
وەرگێڕان: مەنسوور ڕەحمانی
بێهرووز چەمەن‌ئارا لە ساڵی ٢٠١٤ بە تێزی “شانامەی کوردی و کاریگەرییە ئایینی و ئەدەبییەکانی” لە بەشی لێکۆڵینەوەی ئێران لە زانکۆی گۆتینگن لە ئاڵمان، بڕوانامەی دکتۆرای بەدەستهێنا. لە ساڵی ٢٠١٥ دامەزراوەی نێودەوڵەتی بۆ لێکۆڵینەوە لەسەر کۆمەڵگا کوردییەکانی (IISKS) لە شاری گۆتینگن دامەزراندووە و وەک بەڕێوەبەر بەردەوامە. دوای ساڵێک چەمەن‌ئارا بووە مامۆستا لە بەشی زمان و ئەدەبی کوردی لە زانکۆی کوردستان لە سنە. ساڵی ٢٠١٦ کتێبی “شانامەی کوردی (بەرگی یەکەم: ڕووسەم و زووراو)” و ٢٠٢٢ “بەرەو ڕێنووسی پێوەری کوردی” لە چاپەمەنیی مانگ بڵاو کردووەتەوە. چەمەن‌ئارا دوای بزووتنەوەی ژینا لە ساڵی ٢٠٢٣ لە ئێراندا ڕووبەڕووی ئاوارەبوونی ئەکادیمی بووەوە و لە ئێستادا لە وڵاتی ئاڵمان نیشتەجێیە. ئەم وتارەی کە ئیستا لە تیشکدا بڵاو دەکرێتەوە سەرەتا وەک پێشەکیی کتێبی ڕووسەم و زووراو چاپ بووە.
پێشه‌کی
زۆرتر له سه‌ده‌یه‌که له بڵاوکردنه‌وه‌ی کتێبی زانستیی “زۆراو و ڕۆسه‌م”ی مورای ئانتۆنی پاتر تێده‌په‌ڕێت.[1] ئه‌م کتێبه له ڕیزی گرینگترینی ئه‌و سه‌رچاوانه‌یه که وێڕای ناساندنی نموونه‌گه‌لی جۆربه‌جۆر له نه‌قڵ و گێڕانه‌وه‌کانی شه‌ڕی نێوان باوک و منداڵ له ئه‌ده‌بی جیهانی[2] به وردبوونه‌وه‌یه‌کی سه‌رسووڕهێنه‌رانه به‌ستێنه هاوبه‌شه‌کانی مۆتیفی منداڵکوژی له ئه‌ده‌بی جیهاندا ده‌خاته ڕوو.
ئه‌نجامی لێکۆڵینه‌وه‌که‌ی مورای ئانتۆنی پاتر ئه‌وه ده‌رده‌خات که بیچمی سه‌ره‌کیی ئه‌م گێڕانه‌وانه زۆر جار له یه‌ک سه‌رنموونی هاوبه‌ش په‌یڕه‌وی ده‌که‌ن و ئه‌و سه‌رنموونه هاوبه‌شه‌ش به کورتی ئه‌مه‌یه:
«پیاوێک به مه‌به‌ستی شه‌ڕ یان به دووی چاره‌نووس یان بۆ بازرگانی، ژن و منداڵ به جێ دێڵێت (لهوانهیه منداڵه‌که له دایک نه‌بووبێت) سالانێکی زۆریشی پێ ده‌چێت. کوڕه‌که‌ی گه‌وره ده‌بێت و له به‌ر هه‌ر هۆکارێک بێت به دووی باوکیدا ده‌گه‌ڕێت. لهوانهیه باوکی بگه‌ڕێته‌وه. له‌وانه‌شه بگهنه یه‌ک و یه‌کتر نه‌ناسن و شه‌ڕ له نێوانیاندا ساز بێت و ئاکامی ئه‌م شه‌ڕه‌ش ببێته تراژدیایه‌ک یان شادیه‌ک. ئه‌گه‌ر ئاکامی شه‌ڕه‌که تراژدیا بێت ئه‌وه یه‌کتریان نه‌ناسیوه مه‌گه‌ر ئه‌و کاته‌ی که کار له کار ترازابێت و برینێکی قووڵ بووبێته هۆی نه‌مانی یه‌کێکیان. له جۆری دووهه‌مدا که ئاکامێکی خۆشی هه‌یه باوک و کوڕ به هۆی وتووێژه‌وه یه‌کتری ده‌ناسنه‌وه و به‌م جوره کۆتایی پێ دێت».
ناوەڕۆکی بنچینه‌ییی ئه‌م چیرۆکانه له زۆربه‌ی فه‌رهه‌نگ و ئه‌ده‌بی زمانه‌کانی تری جیهان وه‌به‌ر چاوده‌که‌وێت. سهرهڕای بڕێ له نزیکایه‌تی ئه‌م چیرۆکانه به هۆی گوێزران یان وه‌رگرتن، جۆراجۆری و په‌رته‌وازه‌بوونی جوگرافیایی، ناتوانین قایل به سه‌رچاوه‌یه‌کی هاوبه‌ش بۆ هه‌مووی ئه‌م چیرۆکانه بین.
هه‌موو نموونه‌کانی کۆن و نوێی ئه‌م چیرۆکانه له سه‌ر بنه‌مای شه‌ڕی بنه‌ماڵه‌یی و هه‌روه‌ها نێوان خزمه‌کانه‌وه پێکهاتووه و مۆتیفی منداڵکوژی پێگه‌یه‌کی تایبه‌تی وه‌خۆ گرتووه.
جۆری دووهه‌م واته شه‌ڕی نێوان خزمه‌کان، لهم باره‌وه نموونه‌گه‌لێکی هه‌مه‌ڕه‌نگ له هه‌ڵبه‌سته‌کانی دلاوه‌ری و پاڵه‌وانی ئێرانی به‌جێ ماون به تایبه‌ت گێڕانه‌وەکانی ئه‌ڵقه‌ی سیستانی و شانامهی کوردی و نه‌ریتی نه‌قڵ و گێڕانه‌وه که له زۆربه‌یاندا ڕووداوه‌که به ناوجێگه‌ریی که‌سێکی سێهه‌م که بڕێ جار ڕواڵه‌تێکی میتافیزیکی هه‌یه کۆتایی پێ دێت و بڕێ جاریش به ده‌رکه‌وتنی یه‌کێ له پاڵه‌وانه‌کان ئاگری شه‌ڕ ده‌کوژێته‌وه.
له گرینگترینی ئه‌م نموونانه ده‌توانین ئاماژه به چیرۆکی شه‌ڕی نێوان ڕۆسه‌م و زاڵ بکه‌ین که ڕۆسه‌م له‌وێ له ته‌مه‌نی چوارده‌ساڵیدا له‌گه‌ڵ «به‌بری به‌یان» به شه‌ڕ دێت و ڕۆسه‌م خۆی به ناوی «ئه‌لبورز»ه‌وه ناوزه‌د ده‌کات و ڕێگا له له‌شکری زاڵ ده‌گرێت و هه‌موو پاڵه‌وانه‌کانی ئه‌م له‌شکره به دیل ده‌گرێت و پاش کوشتنی به‌بری به‌یان، که‌سیه‌تی ئه‌و وه‌کوو ڕۆسه‌م ده‌رده‌که‌وێت. ده‌توانین ئاماژه به نموونه‌ی شه‌ڕی نێوان فه‌رامه‌رز و ڕۆسه‌م له «به‌رزوونامه»ش بکه‌ین. لهم چیرۆکه‌دا که فه‌رامه‌رز به هۆی ئه‌وه‌ی که ڕۆسه‌م زۆرتر ئاوڕ له به‌رزوو کوڕی زۆراو ده‌داته‌وه، لێی دڵگران ده‌بێت و سه‌ری خۆی هه‌ڵده‌گرێت و له سیستان ده‌گیرسێته‌وه و به له‌شکرێک ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئێران و له ژێر ناوی «په‌ڵه‌نگینه‌‌پۆش» له‌گه‌ڵ ڕۆسه‌م و له‌شکره‌که‌یدا به شه‌ڕ دێت، به‌ڵام له ئاکامدا ده‌ناسرێته‌وه و واز له شه‌ڕ دێنێت و ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ له‌شکری ئێران. هه‌روه‌ها له نموونه‌گه‌لی جۆری دووهه‌م واته شه‌ڕی نێوان خزمه‌کان ده‌توانین ئاماژه به شه‌ڕی فه‌رامه‌رز و گوشه‌سپ بانوو، به‌رزوو و فه‌رامه‌رز، بارام و ڕۆسه‌م و زۆرێکی‌تر له گیڕانه‌وه‌کانی پاڵه‌وانی بکه‌ین، به تایبه‌ت له چیرۆکی «هه‌فت له‌شکر» که له‌وێ زۆر دووپات و چه‌ندپات بوونه‌ته‌وه.
لهم لێکۆلینه‌وه‌یه ئێمه زۆرتر ئاوڕ له جۆری یه‌که‌می گێڕانهوهکان ده‌دینه‌وه که لهم نموونه‌یه دوو پاڵه‌وان کاتێ یه‌کتر ده‌ناسنه‌وه که یه‌کێکیان به‌توندی بریندار بووه و دواتر زانیویانه که په‌یوه‌ندی خزمایه‌تییان هه‌یه.
لێکۆڵینه‌وه‌کانی ئه‌ده‌بی به‌راوه‌ردکارانه کۆنترین نموونه‌ی ئه‌م جۆره چیرۆکانه ده‌گه‌ڕێننه‌وه بۆ سه‌ده‌ی هه‌شته‌می زایینی که قه‌شه‌یه‌ک دەیان چیرۆکی «هیلده براند و هادو براند»ی ئاڵمانی هۆنیوه‌ته‌وه.[3] باوک، لهم گێڕانه‌وه‌یه، کوڕه‌که‌ی خۆی ده‌ناسێته‌وه بەڵام له ململانێ نێوان ئه‌وینی باوکانه به‌نیسبه‌ت رۆڵه‌که‌ی و ناوداری و سه‌رشۆڕیی قاره‌مانانه، باوک ڕێگای دووهه‌م هه‌ڵده‌بژێرێت و کوڕه‌که‌ی ده‌کوژێت. گیڕانه‌وه‌یه‌کی دیکە لهم ده‌ستەیە، چیرۆکی ئیلیای ڕووسیه. له گێڕانه‌وه‌ی ڕووسیدا، باوک و منداڵ یه‌کتر ده‌ناسنه‌وه، به‌ڵام باوک له ترسی هێزی بێوێنه‌ی کوڕه‌که‌ی به شێوه‌یه‌کی ناجوانمێرانه ده‌یکوژێت. لهم ڕوانگه‌وه هه‌ر دوو گێڕانه‌وه‌که‌ی ڕووسی و ئاڵمانی یه‌ک شێوازیان هه‌یه.
هه‌روه‌ها گێڕانه‌وه‌یه‌کی ئیرله‌ندی لهم چه‌شنه‌ش هه‌یه که باوک له‌وێدا گومان له خزمایه‌تیی پاڵه‌وانی به‌رامبه‌ر ده‌کات. له گیڕانه‌وه ئێرانییه‌کاندا (شانامهی فێرده‌وسی و شانامهی کوردی) ئه‌مه کوڕه‌که‌یه که هه‌ستی به‌رامبه‌ر به باوک ده‌بزوێ، بەڵام باوک هیچ نیشانه‌یه‌ک ئاشکرا ناکات و ئه‌و کاته‌ش که دڵنیا ده‌بن له هه‌بوونی په‌یوه‌ندیی باوک و فرزه‌ندی خۆیان کار له کار ترازاوه. هه‌ر لێره‌دایه که چه‌مکی چاره‌نووس که خوێنه‌ر له سه‌ره‌تای چیرۆکه‌که‌دا به سووکه‌ئاماژه‌‌یه‌ک خوێندوویه‌ته‌وه له نێوان چیرۆکه‌که‌دا که هیچ ده‌سه‌لاتێک بۆ ده‌رکه‌وتنی ئه‌م په‌یوه‌ندی و خزمایه‌تییه نه‌ماوه‌ته‌وه، سه‌ر هه‌ڵده‌دات و له په‌راوێزه‌وه له چه‌قی ده‌قه‌که‌دا خۆی زه‌ق ده‌کاته‌وه و و خه‌منامه‌یه‌ک ساز ده‌کات[4]. سێر فیلیپ سیدنی له لێدوانه به‌ناوبانگه‌که‌ی خۆیدا له ژێر ناوی «به‌رگری کردن له شیعر» تراژدیا به پیشانده‌ری ئاوابوون و تا سه‌ر نه‌مانی جیهان ده‌زانێت. زۆرتر له 2300 ساڵ به‌ر له ئێستا ئه‌ره‌ستوو، باسی تراژدیای کردووه و به هۆی کارتێکه‌ریی هاوکاتی به‌زه‌یی و ترس له به‌رده‌نگدا، تراژدیا وه‌کوو نموونه‌ی به‌رزی کاتارسیس[5] ناوزه‌د ده‌کات. تراژدیا وه‌کوو نموونه‌یه‌کی ئه‌ده‌بی به گونجاندنی پاڵه‌وانی چیرۆک له ته‌نگه‌لای چاره‌نووسدا، دیمه‌نێک له بێده‌سه‌لاتیی به‌رزه‌مرۆڤ له هه‌مبه‌ر ویستی خوداکانی که‌ونارا بۆ ئێمه ساز ده‌کات. هه‌موو شانۆوه‌کانی دراماتیکی یۆنانی وه‌کوو ئاخیلیووس، سوفوکلس و ئودیپووس په‌یڕه‌وی لهم نموونه ئه‌ده‌بیه ده‌که‌ن و کۆتایی کاریان داکۆکییه له سه‌ر ده‌وری کاریگه‌ریی خوداکان. نموونه‌یه‌ک که به شێوه‌یه‌کی زۆر هونه‌رمه‌ندانه و پێکهاته‌یی خه‌منامه‌ی ڕۆسه‌م و زۆراوی داڕشتووه، به‌شی کۆتایی ئه‌م خه‌منامه‌یه له گێڕانه‌وه‌ی شانامەی فێرده‌وسیدا داگری په‌ند و فێرکاریگه‌لێکه که له زمانی گه‌وره‌کانه‌وه ده‌یڵێت:
چنین است کردار چرخ بلند |
به دستی کلاه و به دیگر کمند |
|
چو شادان نشیند کسی با کلاه |
به خمّ کمندش رباید ز گاه |
|
چرا مهر باید همی بر جهان |
بباید خِرامید با همرهان |
|
چُن اندیشه‌ی گنج گردد دراز |
همی گشت باید سوی خاک باز |
|
اگر هست از این چرخ را اگهی |
همانا که گشته‌ست مغزش تهی |
|
چُنان دان کزین گردش اگاه نیست |
ز چرخ برین بگذری راه نیست |
|
بدین رفتن اکنون بباید گریست |
ندانم که کارش به فرجام چیست |
|
شاهنامه ج.2، ابیات 77-971 |
یان له زمانی شای هیوابڕاوی ئێرانه‌وه ده‌ڵێت:
به رستم چنین گفت کاوس کی |
که از کوه البرز تا برگِ نی |
|
همی رُفت خواهد به گَردش سپهر |
نباید فگندن بدین خاک مهر |
|
یکی زود سازد یکی دیرتر |
سرانجام بر مرگ باشد گذر |
|
شاهنامه ج.2، ابیات 80-978 |
ئه‌م هه‌سته چه‌ندین پرسیار ده‌ورووژێنێت که بڕێ جار وەڵامی دژواری ئه‌م پڕسیارانه باسه‌که به‌ره‌و ئه‌وپه‌ڕی جیهانی ئه‌ده‌ب و شیعر هه‌ڵده‌فڕێنێت و له ئاقاری شرۆڤه و فه‌لسه‌فه ده‌یگرسێنێته‌وه.
به داکۆکی‌کردن به پێناسه‌ی تراژدیا له کتێبی «شیعر»[6]ی ئه‌ره‌ستوو ده‌توانین پێکهاته‌ی ئه‌ده‌بی تراژدیا له سه‌ر بنه‌مای چوار هێمانه‌ی بنه‌ڕه‌تی بناسێنینه‌وه. هێمانه‌ی یه‌که‌م: هه‌بوونی پاڵه‌وانێک که ده‌وری پاڵه‌وانی سه‌ره‌کی ده‌گێڕێت، ناودارێک که به‌رده‌نگی چیرۆک له‌گه‌ڵیدا په‌یوه‌ندیی هه‌ستاوی و یه‌ک‌دڵی پێک ده‌ێنێت.
دووهه‌م: ئه‌م که‌سایه‌تییه (پاڵه‌وان) ده‌بێ تووشی کێشه و ئازار بێت و بمرێت و کاتی مه‌رگیشی ده‌بێ هاوکات بێت له‌گه‌ڵ کۆتایی چیرۆکه‌که.
سێهه‌م: ئه‌وه‌ی که مردنی پاڵه‌وانی سه‌ره‌کی و نه‌گه‌یشتن به ئاواته‌کانی دەبێ له لایەن گێڕه‌وه‌ری چیرۆکه‌که یان خوێنه‌ری چیرۆکه‌که هه‌ستی پێ بکرێت تا به شێوه‌یه‌کی هاوکات دوو هه‌ستی بێچاره‌بوون و ناخۆشی له ئه‌ودا کۆ ببێته‌وه.
چواره‌م: ئاماژه به بابه‌تی بڕوا به قیامه‌ته و ناڕاسته‌وخۆ به‌رده‌نگ ئاگادار ده‌کاته‌وه که مه‌رگ ته‌نیا بۆ پاڵه‌وانه‌کان نه‌هاتووه و به‌م شێوه‌یه به‌رده‌نگ ده‌خاته نێو گۆماو و گێژه‌ڵووکه‌ی بیرکردنه‌وه سه‌باره‌ت به مه‌رگی خۆیه‌وه. مه‌رگی به‌ناچاری پاڵه‌وان خۆی له خۆیدا نه‌مانی پاڵه‌وانه‌کانی تری چیرۆکه‌که‌یه، به واتایه‌کی تر، تراژدیا دەبێته هۆی دروست‌بوونی هه‌ستێکی به‌رفراوانتر سه‌باره‌ت به مه‌رگ و نه‌مان، ئه‌و مه‌رگه‌ی که له کۆتاییدا هه‌موو کۆمه‌ڵگا و جیهان هه‌ڵده‌لووشێته‌وه[7]. چیرۆکی ڕۆسه‌م و زۆراو له شانامهی فێرده‌وسیدا وه‌کوو به‌شێکی نێوه‌نجی نییه و په‌یوه‌ندیه‌کی ئۆرگانیکی له‌گه‌ڵ پێش و پاش خۆیه‌وه نییه[8]. ئه‌م چیرۆکه وه‌کوو چیرۆکی «بیژه‌ن و مه‌نیژه» و چیرۆکی «ئه‌کوان دیو» له شانامهی فێرده‌وسیدا پێگه‌یه‌کی بنگه‌هینییه و ته‌نیا گونجێندراوه‌ته نێو هێڵی گشتی به‌سه‌رهاته‌کانی شانامه‌وه. مامۆستا خالقی‌موتڵه‌ق له به‌رهه‌مه تێروته‌سه‌له‌که‌ی خۆیدا له ژێر ناوی «له شانامه‌وه تا خوداینامه» ئاماژه به زۆرێکی تر لهم چیرۆکانه ده‌کات که گونجێندراونه‌ته نێو شانامه‌وه. ئه‌م بابه‌ته پیشانده‌ری ئه‌وه‌یه که تا چ ڕاده‌یه‌ک سه‌رچاوه جیاوازه‌کانی شانامه کاریگه‌رییان هه‌بووه له سه‌ر شێوهی کۆکردنه‌وه‌ی ئه‌م به‌رهه‌مه‌دا. دەبێ ئه‌وه‌ش له بیر نه‌که‌ین که هه‌ر کام له‌و چیرۆکانه‌ی ناوبراو له نه‌ریتی حه‌ماسیی سیستانی و کوردی، کتێبێکی سه‌ربه‌خۆن که له په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ هێڵی گشتیی چیرۆکه‌کانی شانامه‌دا واتا و پێگه‌ی ڕاسته‌قینه‌یان دیاری ده‌کرێت. هێڵی گشتیی شانامه له نه‌ریتی حه‌ماسیی ئێرانی له ده‌ره‌وه‌ی شانامهی فێرده‌وسیدا، داگری کۆمه‌ڵێک نه‌قڵ و گێڕانه‌وه‌ی لێکئاخێنراو و له ناو دڵی‌یه‌کدایه که به چیرۆکی «که‌یومه‌رس»ه‌وه ده‌ست پێ ده‌کات و به چیرۆکی «به‌همه‌نی کیانی» کۆتایی پێ دێت. ئه‌م هێڵه چیرۆکییه هه‌ر ئه‌و چیرۆکانه ده‌گێڕنه‌وه که نه‌ریتی زارهکی و گێڕانه‌وه‌یی ئێرانی له سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌دا دامه‌زراون.[9]
ئه‌ده‌بی حه‌ماسی و پاڵه‌وانیی کوردی
ئه‌ده‌بی کوردی زۆر به‌رفراوانتر له‌وه‌یه که تا ئێستا ناسراوه[10] و به‌داخه‌وه زانیارییه‌کانی ئێمه سه‌باره‌ت به سه‌ره‌تای مێژووی ئه‌ده‌بی حه‌ماسی و پاڵه‌وانیی کوردی که‌م و ناته‌واوه. ئه‌ه‌بی حه‌ماسی و پاڵه‌وانیی کوردی ده‌ورێکی بنه‌ڕه‌تی له ژیانی مرۆڤدا گێڕاوه[11]و کاریگه‌ریه‌کی سه‌رسووڕهێنه‌ری له سه‌ر شیعری کۆی شاعیرانی زاگرۆس داناوه. له ڕاونگه‌ی فه‌رهه‌نگی زاگروسنیشانه‌وه حه‌ماسه ته‌نیا په‌یوه‌ندیی به ئه‌ده‌به‌وه نییه، به‌ڵکوو ململانێیەکه له‌گه‌ڵ ڕۆژگار و شه‌ڕگه‌ی ژیان. حه‌ماسه له ڕوانگه‌ی ئه‌وانه‌وه نوێنه‌ری شه‌ڕی نێوان هێماکانی جوان و ناجوان و ڕاست و ناڕاسته.
نه‌ریتی کۆنی فه‌رهه‌نگی زاگرۆسییه‌کان وه‌کوو زۆرێک له کۆمه‌ڵگاگه‌لی نه‌نووس[12] له سه‌ر بنه‌مای نه‌نووسینه. ئه‌م نه‌ریته له ناوەڕۆکی خۆیدا به‌ستێنێک ساز ده‌کات بۆ پڕۆسه‌ی گواستنهوهی زانست و به‌رهه‌می فه‌رهه‌نگی به شێوه‌یه‌کی زارهکی، که‌وابوو ده‌توانین ئه‌ده‌بی حه‌ماسی و پاڵه‌وانیی کوردی له دوو ڕوانگه‌ی توێژینه‌وه‌یی-گێڕانه‌وه‌یی (نه‌قڵی) نووسراو و نه‌ریتی زارهکی لێکۆڵینه‌وه‌ی له‌سه‌ر بکه‌ین. مه‌به‌ستمان له نه‌ریتی زارهکی لێره‌دا شێوه‌کارێکی چه‌ند لایه‌نه‌ی کومه‌ڵایه‌تی، فه‌رهه‌نگی و ئه‌ده‌بییه که نه‌قڵ و گێڕانه‌وه‌ی ئه‌ده‌بی و فه‌رهه‌نگی به شێوه‌یه‌کی پێکهاته‌یی و هه‌رمان و هه‌روه‌ها به شێوه‌یه‌کی گێڕانه‌وه‌یی و زارهکی کۆدی بۆ داناوه و له به‌ره‌یەکه‌وه بۆ به‌ره‌یەکی تر ده‌گوێزێته‌وه. گێڕانه‌وه و نه‌قڵی نووسراو به‌و گرووپه نووسراوانه ده‌ڵێن که سه‌ره‌تای به‌رهمهێنانی ئه‌وان له‌سه‌ر بنه‌ما و چوارچێوه‌ی نه‌ریتی زارهکی نییه، به‌ڵکوو ئه‌مه خودی دانه‌ره و شێوازی گواستنهوهی ده‌قی دانه‌ریش له ڕێگای نووسین و نووسینه‌وه‌یه. ئه‌م شێوازه وێڕای پاراستنی تایبهتمهندییهکانی جۆری نووسینی دانه‌ر، نوێنه‌ری ئه‌و تایبه‌تمه‌ندیه زاڵانه‌یه که له شێوهی نووسراودا بوونی هه‌یه. ئه‌مه به واتای ئه‌و نییه که هه‌موو ئه‌و شتانه‌ی دێته نووسین له ده‌ره‌وه‌ی کاریگه‌ریی بنه‌ماکانی نه‌ریتی زاره‌کییه؛ چه‌نده زۆرن ئه‌و گێڕانه‌وانه‌ی که له بنه‌ڕه‌تدا به‌رهه‌می نه‌ریتی زارهکی بوونه و به هۆی چه‌ندین جار نووسینه‌وه تووشی گۆڕان له داڕشتن و فۆرمدا بووبن و چووبێتنه ڕیزی ئه‌و ئاسه‌وارانه‌ی که پێکهاته‌که‌یان وه‌کوو پێکهاته‌ی نه‌قڵه نووسراوه‌کانی لێ هاتبێت، زۆر ئاشکرایه که پێچه‌وانه‌ی ئه‌م ڕه‌هه‌نده‌ش هه‌یه. بەڵام هه‌ر به‌و شێوه‌یه‌ی که کریستینه ئالیسۆن وتوویه‌تی، ناکرێ هێڵی جیاکه‌ره‌وه له نێوان نه‌ریتی زارهکی و ده‌قی نووسراودا بکێشرێت[13]. به شێوه‌یه‌کی گشتی ده‌توانین بڵێین که بنه‌مای به‌رهه‌مهێنان و گواستنهوهی شیعر و ئه‌ده‌بی کوردی تا ناوه‌ڕاسته‌کانی سه‌ده‌ی بیسته‌م له سه‌ر بنه‌مای نه‌ریتی زارهکی بووه[14]. ئه‌و ماوه درێژخایه‌نه‌ی ئه‌ده‌بی نه‌نووسراو وای کردووه که ئه‌ده‌بی کوردی ببێته یه‌کێ له گرنگترین و به‌پیت‌ترینی ئه‌و فه‌رهه‌نگانه‌ی که په‌یوه‌ندییان به نه‌ریتی زاره‌کییه‌وه هه‌یه. ئه‌ده‌بی کوردی زۆربه‌ی به‌رهه‌مه فه‌رهه‌نگی و ئه‌ده‌بییه‌کانی خۆی به زمان و ڕێنووسی نه‌ته‌وه د‌راوسێیه‌کانی خۆی (فارسی، عه‌ره‌بی، سوریانی، لاتینی، تورکی، سریلیک و ڕووسی) نووسیوه، هه‌رچه‌ند گێڕانه‌وه‌گه‌لی جۆربه‌جۆری ژانڕی ئه‌ده‌بیی شانامه له ژێر ناونیشانگه‌لێک وه‌کوو ڕه‌زم‌نامه و جه‌نگ‌نامه و هتد له پانتایی فه‌رهه‌نگی کوردزماناندا له هه‌موو شوێنێکی جوگرافیای کورد له ڕۆژهه‌لاتی ناویندا بوونی هه‌بووه و نموونه‌گه‌لێک له گێڕانه‌وه‌کانی شانامه له ئه‌ده‌بی سۆرانی، دیملی و کورمانجیدا هه‌یه[15]، بەڵام گرینگترین ناوه‌ندی پاراستنی گیڕانه‌وه‌کانی شانامه پاڵی داوه‌ته زمانی ئه‌ده‌بیی گۆرانه‌وه[16] له ناوچه‌کانی ڕۆژئاوایی و باشووری ڕۆژئاوای ئێران. سه‌باره‌ت به بابه‌تی گۆران و شێوه‌گه‌لی دانوستانی له‌گه‌ڵ دیالێکته‌کانی تری زاگرۆس له وتارگه‌لێکی هه‌مه‌ڕه‌نگ باسمان لێ کردووه و هه‌ر جۆره ڕوونکردنه‌ویه‌کی دیکە ده‌بێته هۆی درێژه‌دان و دووپاتکردنه‌وه؛ بەڵام ئه‌و شته‌ی که پێویسته جه‌ختی له‌سه‌ر بکه‌ینه‌وه ئه‌وه‌یه که ئه‌م میراته ئه‌ده‌بییه که خاوه‌نی پێکهاته و زمانێکی یه‌کده‌سته، له لایەن هه‌موو گرووپه جیاوازه‌کانی کۆمه‌لایه‌تی و دیالێکته جۆربه‌جۆره‌کانی ناوچه‌ی فه‌رهه‌نگیی زاگرۆسەوە چه‌ندین ناوی جیاوازی له سه‌ر دانراوه، بۆ وێنه ئاخێوه‌رانی هه‌ورامی ناوی شانامهی هه‌ورامیان[17] له‌سه‌ر داناوه و ئاخێوه‌رانی له‌کیش له ژێر ناوی شانامهی له‌کی[18] ناوی لێ ده‌به‌ن. که‌وابوو زۆر دوور نییه له لوڕستانیش ناوی شانامهی لوڕی له سه‌ردانێن و هه‌ر کامه له ئاخێوه‌رانی تری زاگرۆس خۆیان به خاوه‌نی ئاوه‌ها خه‌زانه‌یه‌کی پڕبایه‌خ بزانن و شانازیی پێوه بکه‌ن.
لێڵ و ئاڵۆزیی ئه‌م باسه و هۆکاره‌کانی ئه‌م خۆبه‌خاوه‌ن‌زانینه بابه‌تێکه که ڕیشه و سه‌رچاوه‌کانی دەبێ له پێکهاته‌ی زمانی ئه‌ده‌بی و بێوێنه و نه‌ناسراوی گۆراندا بدۆزینه‌وه. له ڕوانگه‌یه‌کی گشتییه‌وه، ئه‌ده‌بی حه‌ماسی و پاڵه‌وانیی کوردی له بواری ناوه‌ڕۆک و بابه‌ته‌وه ده‌کرێ به سێ به‌شی سه‌ربه‌خۆ دابەش بکرێت: ئا: ئوستووره‌یی و پاڵه‌وانی، ب: ئایین، ج: مێژوویی.
گێڕانه‌وه ئوستووره‌یی و پاڵه‌وانییه‌کان
ئه‌م جۆره گێرانه‌وه‌گه‌له داگری ئه‌و چیرۆکانه‌ن که هه‌ڵگری واتا و ناوەڕۆکی ئۆستووره‌یی و حه‌ماسین و له گێڕانه‌وه‌کانی خۆیاندا ئاماژه به زه‌مه‌نێکی نادیار ده‌که‌ن. به واتایه‌کی تر لهم جۆره چیرۆکانه‌دا هیچ نیشانه‌یه‌ک له کات و شوێن به واتا ڕاسته‌قینه‌که‌ی نابیندرێت و لهوانهیه به بێ هیچ نیشانه‌یه‌کی لۆژیکی کات بگۆڕدرێت و ڕووداوه‌کان پاش و پێش بکه‌ون و که‌سایه‌تییه‌کان به هه‌زاران ساڵ ته‌مه‌ن ببه‌نه سه‌ر.
وا دیاره چه‌مک و شێوهی ده‌ربڕێنی ئه‌م جۆره گێڕانه‌وه‌گه‌له پاشماوه‌ی به‌رهه‌می فه‌رهه‌نگی ئه‌و پێشینیانه بن که له دوورترین ساته‌کانی قووڵایی مێژوودا ژیاون و خۆیان به شێوه‌گه‌لی جۆربه‌جۆر بووژاندووه‌ته‌وه و ئه‌وڕۆکه له زاری ئه‌و که‌سانه‌وه دێته ده‌ر که خۆیان به میراتداری ئه‌و فه‌رهه‌نگ و زمانه ده‌زانن. سهرهڕای ئه‌مه، شێوازی ده‌ربڕین لهم گێڕانه‌وه‌گه‌له و هه‌روه‌ها مۆتیف و به‌ستێنی ئه‌ده‌بی و کۆمه‌لایه‌تییان پیشانده‌ری زه‌مه‌نێکی سه‌ره‌تاییه که مێژوو ئێستاکه‌ش نه‌یتوانیوه نیشانه‌یه‌کی لێ وه‌ده‌رخات.
هه‌بوونی هێماگه‌لی هه‌مه‌ڕه‌نگی ئایینی و شه‌ڕ له دوای شه‌ڕی به‌رزه مرۆڤه‌کان له‌گه‌ڵ دێوه‌کان و بوونه‌وه‌ره سه‌یر و سه‌مه‌ره‌کان له ڕیزی تایبه‌تمه‌ندیگه‌لی ئه‌م جۆره گێڕانه‌وانه‌ن. هه‌روه‌ها باوه‌ڕ به هه‌بوونی هێزی ئاسمانی و ململانێ هه‌میشه‌یی له نێوان ئه‌واندا، پشتیوانی به‌رزه مرۆڤه‌کان له هه‌ر کامه له هێزه ئاسمانییه‌کان و باوه‌ڕمه‌ندی به چاره‌نووس هه‌موویان پیشانده‌ری لایه‌نگه‌لێک له ڕوانگه‌ی باوه‌ڕ به چه‌ندخودایی[19] لهم جۆره گیڕانه‌وانه‌ن.
له نێو گیڕانه‌وه‌کانی ئه‌م گرووپه‌‌‌دا ئه‌م چیرۆکانه‌ی خواره‌وه ناو ده‌به‌ین: زه‌حاک و کاوه‌ی ئاسنگه‌ر، که‌یخه‌سره‌و، سیاوه‌ش، ڕۆسه‌م و دێوی سپی، ڕۆسه‌م و زنوون، هه‌فت له‌شکه‌ر، ڕۆسه‌م و به‌بری به‌یان، ڕۆسه‌م و ئه‌سفه‌ندیار، ڕۆسه‌م و زۆراو، فهرامهرزنامه، جه‌هانگیرنامه و به‌رزوونامه. به‌م ڕوونکردنه‌وه‌یه ده‌توانین له نێوان ژانڕی شانامه و شێوه‌یه‌کی تازه‌تری ئه‌ده‌بی پاڵه‌وانیی کوردی که زۆرتر به ناوی «به‌یت»[20]ـه‌وه ناسراوه جیاوازیه‌ک دابنه‌ین که جگه له زمان و پێکهاته‌ی گێڕانهوهکان، جیاوازیه‌کی بنه‌ڕه‌تی له نێوان جۆری باوه‌ڕمه‌ندیی ئه‌م دوو شێوه واته شانامه و به‌یت به‌رچاو ده‌که‌وێت.
گێڕانه‌وه ئایینی و ئایینزاییه‌کان
گێڕانه‌وه‌ی حه‌ماسیی ئایینی و ئایینزایی داگری باسی دلاوه‌ریی که‌سایه‌تییه ئایینیه‌کان و یان ڕوانینێکی ئایینییانه‌یه به‌نیسبه‌ت که‌سایه‌تییه ئوستووره‌ییه‌کانه‌وه. ئه‌م گێڕانه‌وه‌گه‌له داگری چیرۆکی شه‌ڕی ئیمامان و خه‌لیفه‌کانی ئیسلام و هه‌روه‌ها باسی پاڵه‌وانانی ئوستووره‌ییه له ڕواڵه‌تی پیران و مورشدانی ئایینه خۆجه‌ییه‌کانی جوگرافیای فه‌رهه‌نگیی کوردستان، چه‌مکگه‌لێک وه‌کوو زایینه‌وه‌ی[21] پاڵه‌وانه ئوستووره‌ییه‌کان له ده‌فته‌ره‌کانی که‌لامی خه‌زانه و هه‌روه‌ها چیرۆکگهلێک وه‌کوو قه‌ڵای خه‌یبه‌ر، محه‌مه‌د حه‌نیفه و جه‌نگنامه‌ی خالد له نێو کوردانی باوڕمه‌ند به ئایینزای سوننه له گرینگترین گێڕانه‌وه‌کانی ئه‌م به‌شه له ئه‌ده‌بی حه‌ماسی و پاڵه‌وانیی کوردییه.
زۆربه‌ی ئه‌م نه‌قلانه په‌یڕه‌وی تایبه‌تمه‌ندیه‌کانی زمان و ئه‌ده‌بی گۆرانیان کردووه و پێکهاته و ته‌نراوی نه‌قڵ به شێوه‌یه‌کی واتادار له ژێر کاریگه‌ریی جۆری نه‌قڵ و گێڕانه‌وه‌ی شانامهی کوردیدایه. که‌سایه‌تییه‌کان وێڕای پاراستنی شکۆداری و ڕێزی ئایینی خۆیان خاوه‌نی هه‌ر ئه‌و تایبه‌تمه‌ندییه پاڵه‌وانییانه‌ن که له پاڵه‌وانه‌کانی شانامه‌دا ئه‌یبینینه‌وه. بۆ وێنه له کتێبی «سیرت النبی و غزواته»[22] که ده‌سنووسگه‌لێکی زۆری له نێوان باوه‌ڕمه‌ندانی ئایینزانی سوننه‌دا به‌ر چاو ده‌که‌وێت، له‌و شوێنه‌ی که پێغه‌مبه‌ری ئیسلام (د) له به‌رامبه‌ری له‌شکه‌ری کافران بۆ شه‌ڕ وه‌ستاوه ئاوه‌ها باسی لێده‌کرێت:
ڕه‌سوول قه‌ڵخانش کیشا بی به سه‌ر |
بداش به قه‌ڵخان مه‌ردوود کافه‌ر |
|
جه ضه‌رب بازوو گه‌بر به‌د قوماش |
به‌ک حه‌ڵقه‌ی قه‌ڵخان، شکیا نه گووناش |
|
ڕه‌سوول زێاته‌ر پا نیاو به پێش |
جه سپاێ کافر نه‌که‌ردش ئه‌ندێش |
|
ئه‌صحابان نه جه‌نگ که‌نان به یه‌ک کوو |
جه مه‌ێدان جه‌نگ شێران شکوو |
|
(رضایی 1341: 164) |
وه‌کوو ئه‌م نموونه‌یه له زۆربه‌ی چیرۆکه‌کانی شانامهی کوردیشدا وه‌به‌ر چاو ده‌که‌وێت. له ڕێژه‌یه‌کی گه‌وره‌تردا ده‌بینن که مۆتیفگه‌لی دووپاته‌وه بوو، وه‌کوو له‌دایکبوونی پاڵه‌وان، به‌شه‌ڕهاتن، وه‌سفی مه‌یدانی شه‌ڕ و زۆرێکی تر لهم نموونانه‌ی گێڕانه‌وه‌سازه هه‌ڵقوڵاوی نه‌ریتی حه‌ماسه‌ی گۆرانه که له دروستکردنی ئه‌م به‌شه له نه‌قڵ و گێڕانه‌وه‌گه‌له‌ش ده‌وری گێڕاوه.
گێڕانه‌وه مێژووییه‌کان
حه‌ماسه‌گه‌لی مێژوویی له بواری پێکهاته‌وه زۆر له ئوستووره‌کان ده‌چن، به‌م جیاوازییه‌وه که بابه‌تی سه‌ره‌کیی چیرۆک و پێرسۆناژه‌کانی ئه‌و په‌یوه‌ندیی به ڕووداوێکی مێژوویی تایبه‌ت و یان قۆناغێکی زه‌مه‌نی دیاریکراوه‌وه هه‌یه[23]. ئه‌م جۆره حه‌ماسه‌گه‌له زۆرتر باسی شه‌ڕی پاڵه‌وانه‌کانی هۆزێکه له‌گه‌ڵ هۆزه‌کانی تر و چیرۆکی دڵداری و خۆشه‌ویستیی ئه‌وانه. بڕێ لهم چیرۆکانه به هۆی ڕاده‌ی زۆری تێکه‌ڵییان له‌گه‌ڵ ناوەڕۆکی ئوستووره‌یی وه‌کوو ئوستووره‌یان لێ هاتووه و بڕێکی تریشیان به هۆی تێکه‌ڵاوی له‌گه‌ڵ ڕووداوی ژیانی ئاسایییه‌وه وه‌کوو حه‌کایه‌تگه‌لێکی ساده و که‌م‌بایه‌خ خۆیان ئه‌نوێنن، هه‌روه‌ها زۆرێکی تر له چیرۆکه دڵدارییه به‌ناوبانگه‌کانی وه‌کوو «فه‌رهاد و شیرین» ئه‌گه‌ر چی به‌شگه‌لێکیان له‌گه‌ڵ ڕووداوه مێژووییه‌کاندا تێکه‌ڵیی هه‌یه و باس له که‌سایه‌تیگه‌لێکی مێژوویی تێیایاندا ده‌کرێت، بەڵام سروشت و کارکردیان له‌گه‌ڵ حه‌ماسه و ئوستووره‌دا جیاوازه و ناچێته ڕیزی لێکۆڵینه‌وه‌کانی ئێمه‌وه.
به‌یتگه‌لی مه‌م و زین، لاس و خه‌زاڵ، شوور مه‌حموود و مه‌رزینگان، دوانزه سواره‌ی مه‌ریوان، کانه‌بی، دمدم، سه‌یده‌وان، له‌شکه‌ری، خه‌ج و سیامه‌ند، دووبرالان، گلوو، سێوه‌خان، تالان عه‌لی به‌رده‌شانی و زۆریکی تر له به‌یتگه‌لێ که به شێوه‌یه‌کی گشتی کرمانجی و سۆرانین ده‌چنه ڕیزی ئه‌م گێڕانه‌وه مێژووییگه‌له‌وه[24]. لایه‌نی هاوبه‌شی حه‌ماسه مێژووییه‌کان په‌یوه‌ندیی به پێکهاته (بیچمی ئه‌ده‌بی به‌یت) و کێشی شیعری ئه‌وانه‌وه هه‌یه.
که‌وابوو ده‌توانین بڵێین کۆی حه‌ماسه و به‌یت یه‌کسانه له‌گه‌ڵ ڕووداوێکی مێژوویدا. به‌یته‌کان ئه‌گه‌رچی له بواری فۆرم و ناوەڕۆکه‌وه نموونه‌یه‌کی جیاوازن به نیسبه‌ت ئه‌ده‌بی گۆرانییه‌وه، بەڵام لهوانهیه له ژێر کارتێکه‌ریی ئه‌ده‌بی زارهکی و نه‌ریتی کۆنی ئه‌ده‌بی گۆرانیدا بووبن و بڕێ له ناوەڕۆک و چه‌مکه سه‌ره‌کییه‌کانی ئووستووره‌یی و حه‌ماسیی ئه‌م ئه‌ده‌به‌یان له نێو خۆیاندا پاراستبێت. کۆنیه‌تی بڕێ لهم به‌یتانه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ نزیکه‌ی سێ سه‌ده له‌مه‌وپێش بۆ نموونه، چیرۆکی مه‌م و زین له سه‌ده‌ی هه‌ڤده‌ی زایینیدا له لایەن ئه‌حمه‌دی خانییه‌وه هۆنداراوه‌ته‌وه و چیرۆکی دمدم باسی داگیرکردنی قه‌لای دمدم و سه‌رکوتکردنی «خانی له‌پ زێڕین» به ده‌ستی شاعه‌باسی سه‌فه‌وی ده‌کات، جۆراوجۆری و دووپاتبوونه‌وه‌ی به‌یته‌کان وه‌کوو ژانڕێکی ئه‌ده‌بی زۆرتر له نێو ئاخێوه‌رانی کرمانج و سۆراندا ده‌بینرێت که پانتاییی جوگرافیایی ئه‌م ئاخێوه‌رانه باشووری تورکیا و باکووری عێراق و باکووری ڕۆژئاوای ئێران و به‌شگه‌لێک له باکووری خۆراسان ده‌گرێته‌وه. کێشی ئه‌م به‌یتانه له کۆپه‌له جۆربه‌جۆره‌کاندا جیاوازه، به‌ڵام به‌گشتی پێوانه‌که‌ی له سه‌ر بنه‌مای ژماره‌ی بڕگه‌کاندایه، هه‌ر ئه‌و جۆره‌ی که سه‌باره‌ت به کێشی ده‌بڕگه‌یی ڕوون کرایه‌وه، لێره‌ش وه‌ستان له نیوه‌ی دێڕه‌کاندا ده‌ورێکی گرینگی هه‌یه. زۆرترین کێشه‌کان هه‌فت تا دوانزه بڕگه‌یین و له به‌یتێکدا که داگری چه‌ند کۆپله‌یه لهوانهیه وێڕای ڕه‌چاوکردنی کێشی سه‌ره‌کی له بڕێ له کۆپه‌له‌کاندا کێشی شیعره‌کان که‌م و زۆر ببنه‌وه.
پێناسه‌ی شانامه
له‌کی، لوڕی، هه‌ورامی یا کوردی؟
یه‌کێ له گرینگترینی ئه‌و بابه‌تانه‌ی که توێژه‌رێک هه‌ر له سه‌ره‌تاوه ڕووبه‌ڕووی ده‌بێته‌وه پێناسه و سنوورداریه‌تی توێژنه‌وه‌که‌یه‌تی. نووسه‌ری ئه‌م دێڕانه هه‌ر له سه‌ره‌تای توێژینه‌وه‌که‌یدا ڕووبه‌ڕووی چه‌ندین ده‌ق بووه‌وه که له بواری پێکهاته و ناوەڕۆک و زمانه‌وه وه‌کوو یه‌ک بوون به‌ڵام له ژێر چه‌ندنین ناوی جیاوازه‌وه ناوه‌زه‌د کرابوون، وه‌کوو شانامهی کوردی، شانامهی له‌کی و شانامهی هه‌ورامی. بهکورتی ده‌توانین بڵێین هه‌ر کام له نووسه‌رانی ئه‌م کتێبانه به پێ ڕاده‌ی تێگه‌یشتنی خۆی له ئه‌ده‌بی حه‌ماسیی زاگرۆس ناوی شێوه‌زمانی خۆی به سه‌ر شانامه‌کاندا داناوه. هۆکاری ئه‌مه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ تایبه‌تمه‌ندیی تاقانه‌ی زمانی ئه‌ده‌بیی ئه‌م ده‌قانه‌وه (گۆران) که وێڕای نیانی (تێلۆرانس، انعطاف)ی بێوێنه و لێکچوونی سه‌ره‌کی به هه‌موو شێوه زمانه‌کانی زاگرۆسه‌وه توانیویه‌تی له درێژایی چه‌ندین سه‌ده وه‌کوو زمانێکی ئه‌ده‌بیی هه‌موو ئاخێوه‌رانی زاگرۆس بێته ئاراوه و ده‌وری خۆی بگێڕێت.
زمانی ئه‌ده‌بیی گۆرانی تا پێش له سه‌ده‌ی نۆزده تاقانه زمانی بێ‌ڕکابه‌ری شیعری بووه که له جوگرافیای زاگرۆسدا هه‌موو شاعیرانی زاگرۆس له ئاخافتنی ڕۆژانه‌ی خۆیاندا به له‌کی، لوڕی، که‌لهوڕی، هه‌ورامی و سۆرانی دواون، به‌ڵام زمانی ئه‌ده‌بی گۆرانییان کردووه‌ته نوێنه‌گه و ئاڵای شیعری خۆیان. شاعیرانێک وه‌کوو مه‌لاپه‌رێشان (سه‌ده‌ی 9، 10)، مه‌وله‌وی کورد (1299 -1220 ک.م) بێسارانی (1114 – 1053 ک.م) ئه‌حمه‌د به‌گی کۆماسی (1294 -1210 ک.م) سه‌ی یه‌عقووب مایده‌شتی (1292 – 1228 ک.م) غولامڕه‌زاخانی ئه‌رکه‌وازی (1250 – 1184 ک. م) باپیره ئولفه‌ت (1348 – 1255 ک.م) سه‌یدی هه‌ورامی (1265 – 1199 ک.م) و زۆربه‌ی هه‌ره‌زۆری ئه‌ده‌بی ئایینی یارسان و نووسه‌ران و بێژه‌رانی ده‌فته‌ر و که‌لامه‌کانی ئایینیی ئه‌وان، هه‌موویان په‌یڕه‌ویان له یاسا و ڕێسا بنه‌ماکانی زمانی ئه‌ده‌بیی گۆران کردووه و به‌م شێوه‌یه گۆرانی بووه‌ته هه‌ڵگری ئه‌ده‌بی شیعر و هه‌ڵبه‌ستی هه‌موو شێوه زمانه‌کانی زاگرۆس.
نه‌بوونی زانیاریی پێویست سه‌باره‌ت به پێکهاته و کارکردی زمانی هاوبه‌شی ئه‌م هه‌ڵبه‌ستانه بووه‌ته هۆی ئه‌وه‌ی که بڕێک له لێکۆڵه‌ران به تیشک‌خستنه سه‌ر لایه‌نه هاوبه‌شه‌کانی نێوان زمانی ئه‌ده‌بیی گۆرانی و شێوه‌زمانه‌که‌ی خۆیان و بگهنه ئه‌و ئه‌نجامه‌ی که زمانی ئه‌م شیعر و هه‌ڵبستانه به ناوی شێوه‌زمانه‌که‌ی خۆیانه‌وه ناوه‌زد بکه‌ن که ئه‌مه به شێوه‌یه‌کی بنه‌مایی دووره له ڕاستی و گه‌یشتنه ده‌رنجامێکی نازانستییانەیه. هه‌ر ئه‌م ڕوانگه‌یه‌ش بووه‌ته هۆی ململانێ و ناکۆکی و دروستکردنی جیاوازیی ئه‌تنیکی[25]. به بڕوای نووسه‌ری ئه‌م دێڕانه هیچ کام له‌و ناوانه‌ی که تا ئێستا ئه‌م ده‌قانه‌ی پێ ناوزه‌د کراون له بواری بایه‌خی کۆمه‌لایه‌تی و فه‌رهه‌نگی له سه‌رووی ئه‌ویتره‌وه جێ ناگرێت. من له‌و بڕوایه‌م که زمانی ئه‌ده‌بیی گۆرانی هه‌ر به‌و ڕاده‌یه‌ی که قه‌رزداری ئاخێوه‌رانی هه‌ورامییه، هه‌ر به‌و ڕاده‌یه‌‌ش قه‌رزداری ئاخێوه‌رانی لوڕی، له‌کی و که‌لهوڕیشه و نابێت هیچ کام لهم شێوه‌زمانانه وه‌کوو ناوێکی تایبه‌ت ته‌رخانی ده‌قه شیعریه‌کانی گۆران بکرێت و هه‌روا که وتمان هیچ کامه‌یان به ته‌نیایی ناتوانن ناوێکی ته‌واو بن بۆ پێناسهکردنی ئه‌ده‌بی گۆران. بۆ دوورکه‌وتنه‌وه له هه‌ڵوێست و هه‌ڵگوستی بێ‌بنه‌ما و هه‌روه‌ها دووری له سه‌پاندنی ڕاو و بۆچوونی تاکهکهسی له ناسین و پێناسهکردنی نه‌ریته ئه‌ده‌بی و فه‌هه‌نگییه‌کان، سه‌ره‌تا دەبێ ناونیشانی ئه‌م ده‌قانه له نێو بازنه‌ی خودی ده‌قه‌کانه‌وه هه‌ڵگوێزرێن و ئه‌گەریش نه‌مانتوانی به ڕاده‌ی پێویست نیشانه و هۆکار و پاڵپشتی زانستی بۆ ناسینی بابه‌ته‌که بدۆزینه‌وه دەبێ له هه‌نگاوی دووهه‌مدا ئاوڕ له نه‌ریته زاره‌کیه باوه‌ڕپێکراو و بایه‌خداره‌کان بده‌ینه‌وه و تا ئه‌و ڕاده‌یه‌ی که ده‌کرێت له هه‌ڵوێست و هه‌ڵگوستی هه‌ستاوی و داسه‌پاندنی ڕای تاکهکهسی خۆمان دوور بخه‌ینه‌وه.
له سه‌ره‌تاوه دەبێ ئاماژه به‌وه بکه‌ین که ئه‌م گێڕانه‌وانه (ئه‌ده‌بی گۆران) زۆرتر له ژێر ناوگه‌لێکی وه‌کوو «کتێب» «ده‌فته‌ر» یان «چیرۆک»ه‌وه هاتوون و ناوی ته‌واوی ئه‌و گێڕانه‌وه‌یه به‌گشتی په‌یوه‌ندی ڕاسته‌‌وخۆی به ناوەڕۆکی چیرۆک و به‌سه‌رهاتی پاڵه‌وانی ئه‌و چیرۆکه‌وه هه‌یه، بۆ وێنه «کتێبی ڕۆسه‌م و به‌وری به‌یان» ئاماژه به ده‌رکه‌وتنی به‌وری به‌یان له ده‌ریای عه‌مان و شه‌ڕ له‌گه‌ڵ ڕۆسه‌م ده‌کات و «کتێبی ڕووسه‌م و زووراو» باسی تراژدیای منداڵکوژی ده‌کات و «کتێبی هه‌فت له‌شکر» باسی شه‌ڕی نێوان ئێرانییه‌کان و توورانییهکان ده‌کات که به «شه‌ڕی گه‌وره»ش ناوبانگی ده‌رکردووه.
یه‌کێ له‌و خاڵە زۆر گرینگەکان ئه‌وه‌یه ئه‌و هه‌ڵبه‌ستانه به‌رهه‌می کۆمه‌ڵێک چیرۆکی کۆکراوه وه‌کوو شانامهی فیرده‌وسی نین و ده‌توانین بڵێین که ئه‌م چیرۆکانه وه‌کوو زۆرێک له گێڕانه‌وه‌کانی حه‌ماسیی ئێران، له سه‌ره‌تاوه (لهوانهیه سه‌رده‌می پارتییه‌کان) ژماره‌یه‌کی سنووردار له گێڕانه‌وه‌ی سه‌ر‌به‌خۆی حه‌ماسی و پاڵه‌وانی بوونه که له سه‌رده‌مه‌کانی تردا (به تایبه‌ت سه‌رده‌می ساسانییه‌کان) له لایەن خه‌ڵکه‌وە ئاوڕی زۆرتریان لێ دراوه‌ته‌وه و هه‌روه‌ها داموده‌زگای ده‌سه‌ڵاتی سیاسی و ئایینییش له به‌ر چاویان گرتووه و ورده ورده و به تێپه‌ڕبوونی زه‌مه‌ن ئه‌م چیرۆکانه لهقوپۆی زۆرتریان هاوێشتووه‌ته‌وه. که‌وابوو ده‌توانین بڵێین که له که‌شوهه‌وای فه‌رهه‌نگیی سه‌رده‌مه جیاوازه‌کاندا تێگه‌یشتنی گشتی له بیچم و ڕواڵه‌تی چیرۆکه‌کان و ناوەڕۆکی حه‌ماسی ئه‌وان به‌رده‌وام بووه که ئێمه ناوی ده‌نه‌ینه «تێگه‌یشتنی گشتی له ژانڕه حه‌ماسییه‌کان» و لهم که‌شوهه‌وا گشتگیره‌دا کۆمه‌ڵێک چیرۆک دروست بوونه که وێڕای پاراستنی په‌یوه‌ندی لۆجیکی له‌گه‌ڵ ئه‌و ژانڕه به‌گشتی، شێواز و پێکهاته‌ی سه‌ربه‌خۆ و تایبه‌تی خۆیانیان هه‌یه.
له ده‌سنووسی سه‌ره‌کیی ئه‌م کتێبه له کۆتایی هه‌ر ده‌فته‌ر و هه‌ر چیرۆکێکدا ئاماژه به بڕێ ورده‌کاری و زانیاری کراوه که بۆ لێکۆڵینه‌وه زۆر جێی بایه‌خن، بۆ وێنه له کۆتایی کتێبی ڕووسه‌م و زووراودا ئه‌م دێڕه نووسراوه: «لقَد خَتَمت هذه المجموعة الاَشعار الکُردی» یان له کۆتایی کتێبی حه‌راث هه‌فت‌سه‌ر ئه‌م دێڕه هاتووه: «لقد ختمت کتابة هذه الرسالة الکُردی بِیَد محمد امین زنگه‌نه‌یی».
(نمونه‌یه‌ک له پاشنووسه‌کانی ده‌سنووسی “سک” به خه‌تی موحه‌ممه‌د عه‌بدولقادر)
نووسه‌ر له شوێنێکی تردا به‌م شێوه‌یه ئاماژه به زمانی ده‌قه شیعریه‌کان ده‌کات: «مضمونش ماچان لفظ گورانی» واته زمانی ناوەڕۆکی ئه‌مه گۆرانییه. به‌م شێوه‌یه ده‌توانین وه‌کوو به‌ڵگه بڵێین له‌فزی گۆرانی یان ئه‌و زمانه گشتگیره‌ی هه‌ڵبه‌سته‌کان زمانێکه که ڕه‌گه‌ز و چییه‌تییه‌که‌ی کوردییه و ده‌توانین به‌شێکی به‌رچاو له به‌رهه‌مه‌کانی ئه‌م ژانڕه حه‌ماسییه له ژێر ناوی «شانامهی کوردی» ناوزه‌د بکه‌ین[26]، ئه‌م ناوه هه‌ر چه‌ند گیروفتگه‌لێکی هه‌یه، بەڵام تا ئێستا گونجاوترین ناوه بۆ ئه‌م ژانڕه ئه‌ده‌بییه و له هه‌موو ناوه‌کانی تر په‌سندتره و باشتر ده‌توانین به نیسبه‌تی ناوه‌کانی تره‌وه بۆ په‌سه‌ندێتی، به‌رگریی زانستییانه‌ی لێ بکه‌ین. جێی ئاماژه‌یه که واتا و چه‌مکی «کورد» و «کوردی» له ده‌قه مێژووییه‌کانی پێش ئه‌م سه‌ده‌یه و چه‌ند ده‌یه‌ی پێش ئێستا زۆر گشتگیر له‌و چه‌مکه‌ی بووه که ئه‌وڕۆکه له ژێر کاریگه‌ری بیری ده‌وڵه‌ت نه‌ته‌وه و شۆناسخوازی ئه‌تنیکی و گرووپی ده‌ناسرێت[27] و کتێب و به‌ڵگه‌ی نه‌ریتی مێژوویی، له‌ک و لوڕ و که‌لهوڕ و هه‌ورامییان هه‌میشه وه‌کوو گه‌وره‌ترین هۆز و تایفه‌کانی کورد ناو بردووه[28] به‌م پێیه کارکردی کۆمه‌لایه‌تی و فه‌رهه‌نگیی ناوی «کورد» له بواری نه‌ریتی و مێژووییه‌وه به‌رامبه‌ر و هاوواتای چه‌مکی جوگرافیای فه‌رهه‌نگیی زاگرۆس که ئه‌ده‌بی شیعریی گۆران هه‌ڵگر و خاڵی هاوبه‌شی ئه‌ده‌بیی هه‌موو شێوه‌زمانه‌کانی زاگرۆس بووه.
بابه‌تێکی تر که به رێژه‌یه‌کی زۆر له نێو وتار و کتێبه‌کاندا ئاماژه‌ی پێ کراوه و ده‌کرێ ئاماژه به ناوی «ئه‌ڵماس خانی که‌نه‌ووڵه‌ییه» که وه‌کوو دانه‌ری شانامهی کوردی ناویان لێ بردووه. له زۆربه‌ی ده‌سنووسگه‌لێک که ژماره‌یان له شه‌ست ده‌سنووس تێده‌په‌ڕێت و له به‌ر ده‌ستی مندان و زۆرێکی تر له‌و ده‌سنووسانه‌ی که تا ئێستا له چاپ دراون هیچ ناوێک له ئه‌ڵماس‌خان وه‌کوو دانه‌ری شانامهی کوردی نه‌براوه و زۆرتر هه‌ر گێڕه‌وەرێکی ئه‌م هه‌ڵبه‌ستانه جاربه‌جار و له سه‌ره‌تا و کۆتایی و په‌راوێزی کتێبه‌کاندا ناوی خۆی ده‌هێنێت، که‌وابوو من ناتوانم به بێ به‌ڵگه‌یه‌کی مێژوویی ئه‌م باوڕه گشتییه‌ی که ئه‌ڵماس‌خانی که‌ندووله‌یی دانه‌ری شانامه‌یه قه‌بووڵ بکه‌م. ئه‌گه‌ر بێت و قه‌بووڵ بکه‌ین که ئه‌و که‌سایه‌تییه ئه‌فسانه‌ییه‌ی که له ئه‌ڵماس‌خان دروست کراوه و سه‌رداری سوپای نادرشای ئه‌فشار بووه ئه‌وکات له‌گه‌ڵ ئه‌م دژوازی و ناته‌باییه ڕووبه‌ڕوو ده‌بینه‌وه که چۆن دەبێ ئه‌و هه‌موو ده‌سوونه‌سه‌ی که له بواری مێژووییه‌وه ده‌گه‌ڕێنه‌وه بۆ سه‌دان ساڵی پێش له سه‌رده‌می نادر، هی ئه‌ڵماس خان بووبێت؟! سهرهڕای ئه‌مه‌ش شێوازی ئه‌ده‌بی، وێنه‌سازی و شێوازی داڕشتنی شێوه‌کان و گێڕانهوهکان ئه‌وه‌نده جیاوازییان هه‌یه که ناکرێ دانه‌ره‌که‌یان یه‌ک که‌س بێت. نه‌ریتی زاره‌کیی ئه‌م ئاسه‌وارانه خاوه‌نی بنه‌مایه‌کی زۆر به‌‌ده‌سه‌ڵاته که سه‌ره‌کیترین ده‌وری هه‌یه له شێوازی به‌رهه‌مهاتنی ئه‌م ئاسه‌وارانه که به‌ره‌کانی پێشوو له ژێر ناوی «ڕاز» ناویان لێ بردووه.[29]
پێکهاته و داڕشتنی گێڕاوه
پێکهاته و کێشی شیعره‌کان
به پێی نه‌ریتی کۆن کێشی شیعر له ئه‌ده‌بی کوردیدا له سه‌ر بنه‌مای چه‌ندایه‌تی و ژماره‌ی بڕگه‌کان دامه‌زراوه[30] ئه‌گه‌رچی لێکۆڵه‌رانی ئێرانناسی بۆ دۆزینه‌وه‌ی بنه‌ماکانی زمان و ئه‌ده‌بی فارسی له قۆناغی ناوه‌ندی و پاش ئه‌ودا په‌نایان بردووته به‌ر فه‌هله‌ویات بەڵام شه‌مسی قه‌یسی ڕازی له کتێبی ئه‌لموعجه‌م‌دا ئاماژه به جیاوازیی کێشی شیعری فه‌هله‌وی و فارسی ده‌کات و له ژێر ناوی به‌حری «مَشاکل»ه‌وه کێشی شیعری فه‌هله‌وی دژوار و پڕگرفت ده‌زانێت و ده‌ڵێت ئه‌م گرفتانه له چاو خودی کێشی شیعری فه‌هله‌ویدا گرفت نین و سروشتین، بەڵام به‌کارهێنانی ئه‌م کێشه شیعرییه بۆ فارسی به هه‌ڵه‌یه‌کی ته‌واو ده‌زانێت، واته له کێشی شیعری فارسیدا دەبێ بڕگه‌یه‌کی کورت له به‌رامبه‌ر بڕگه‌یه‌کی کورتدا بێت و بڕگه‌یه‌کی درێژ له به‌رامبه‌ر بڕگه‌یه‌کی درێژدا که ئه‌م دۆخه له کێشی شیعری فه‌هله‌ویدا ڕه‌چاو ناکرێت[31] بێگومان ئه‌و گرفته‌ی که شه‌مسی قه‌یس له کێشی شیعری فه‌هله‌ویدا ئاماژه‌ی پێ ده‌کات به هۆی به‌راوردێکه که ئه‌و له‌گه‌ڵ شیعری عه‌رووزیی عه‌ره‌بیدا کردوویه‌تی. بنه‌مای کێشی شیعری فه‌هله‌وی و گۆران بڕگه‌ییه و ژماره‌ی بڕگه‌کان (نه‌ک چۆنیەتی بڕگه‌کان له بواری کورت و درێژ بوون) ده‌وری هه‌ره‌سه‌ره‌کی ئه‌گێڕن لهم کێشه‌دا.
کێشی ئه‌ده‌بی کوردی به‌گشتی له سه‌ر بنه‌مای یه‌کسانی ژماره‌ی برگه‌کان دامه‌زراوه، گرینگترینی ئه‌م کێشانه بریتین له: شه‌ش بڕگه‌یی، هه‌فت بڕگه‌یی، هه‌شت بڕگه‌یی و کێشی ده‌بڕگه‌یی که ده‌توانین وه‌کوو کێشه بنه‌ڕه‌تییه‌کانی شیعری کوردی ناویان لێ ببه‌ین[32]. قاڵب و کێشی شیعری له زمانی ئه‌ده‌بیی گۆران له قۆناغه مێژووییه جیاوازه‌کاندا به یه‌ک شێوه بووه و بریتی بووه له زنجیره‌یه‌کی شیعری دوتایی (مه‌سنه‌وی) که هه‌ر دێڕێک (به‌یت) سه‌روای جیاواز و تایبه‌تی خۆی هه‌یه. هه‌ر دێڕێک بیست بڕگه‌ی هه‌یه و هه‌ر نیوه دێڕێک بریتیه له دوو له‌تی په‌نج بڕگه‌یی که به شێوه‌یه‌کی یاسامه‌ند وه‌ستانێکی کورت له کاتی خوێندنه‌وه‌دا دوو له‌ته‌که له یه‌ک جیا ده‌کاته‌وه. ئه‌م وه‌ستانه بڕێ جار ده‌که‌وێته نێوان دوو وشه که پاڵنه‌ر و پاڵنراون (مضاف و مضاف‌الیه) و به هۆی پاراستنی کێشی شیعره‌که، بزرۆکه‌ی نێوان پاڵنه‌ر و پاڵنراو نامێنیت و ناخوێندرێته‌وه. هه‌ر به‌و جۆره‌ی که ئاماژه‌مان پێ دا لهم جۆره کێشانه‌دا چۆنایه‌تی بڕگه‌کان گرینگ نین و ته‌نیا چه‌ندایه‌تی و ژماره‌ی بڕگه‌کان له به‌ر چاو ده‌گیردرێت و بڕگه‌یه‌کی کورت له نیوه دێڕێکدا ده‌توانێت به‌رامبه‌ر به بڕگه‌یه‌کی درێژ له نیوه دێڕێکی تردا جێ بگرێت[33].
ڕسەنایه‌تیی گێڕانه‌وه یان ڕه‌سه‌نایه‌تیی ده‌سنووس
وه‌کوو ئاگادارن ده‌قه حه‌ماسی و ئوستوورییه‌کانی ئێمه خاوه‌نی یه‌ک سه‌رچاوه‌ی ته‌واو و پێوه‌ر نین و ئوستووره و ئه‌فسانه‌کانی ئێرانی ئه‌وانه‌ی که ئه‌مڕۆکه له به‌رده‌ستی ئێمه‌دان – به شێوه‌یه‌کی پرشوبڵاو له نێو کتێب و چیرۆکه‌کاندا هاتوون و هه‌روه‌ها بڕێ جار گێڕانه‌وه‌کانیش جیاوازیی زۆریان هه‌یه، که‌وابوو دۆزینه‌وه‌ی ڕه‌سه‌نایه‌تیی گێڕانه‌وه‌یه‌ک ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ تێگه‌یشتن و هه‌ڵگوستی خودی لێکۆڵه‌ر که به پێ لێکۆڵینه‌وه‌کانی خۆی و زاڵبوونی به سه‌ر لایه‌نه به‌رفراوانه‌کانی ئه‌ده‌بی و فه‌رهه‌نگیی ئێرانی پێش ئیسلامه‌وه پێک دێت. ئه‌مه به‌و واتایه‌یه که به هۆی نه‌بوونی یاسایه‌کی گشتی بۆ خه‌ملاندنی ڕه‌سه‌نایه‌تیی گێڕانه‌وه‌یه‌ک ڕا و بۆچوونی لێکۆڵه‌ر ده‌بێته بنه‌ما بۆ دۆزینه‌وه‌ی ئه‌و ڕه‌سه‌نایه‌تییه؛ بۆچوونێک که به سه‌ر تایبه‌تمه‌ندیه‌کانی مێژوویی، فه‌رهه‌نگی، زمانی و دیوه‌کانی تردا زاڵه. گێڕانه‌وه‌یه‌کی ڕه‌سه‌ن لهوانهیه ئه‌مڕۆکه‌ش له سه‌ر زاری خه‌ڵکه‌وه مابێته‌وه بێ ئه‌وه‌ی نووسرابێته‌وه و له‌وانه‌شه گێڕانه‌وه‌یه‌ک که سه‌دان ساڵ پێش نووسراوه ڕه‌سه‌ن نه‌بێت. که‌وابوو کات و به‌نووسراوه‌بوونی گێڕانه‌وه‌یه‌ک ناتوانن به ته‌نیایی پێوه‌ری ڕه‌سه‌نایه‌تی گێڕانه‌وه‌یه‌ک بن. گێڕانه‌وه زاره‌کییه‌کان لهوانهیه سه‌ڕه‌ڕای پاراستنی کرۆکی سه‌ره‌کیی گێڕانه‌وه‌که، ئاڵوگۆڕگه‌لێکی به‌خۆیه‌وه دیبێت که به به‌راورد و شیکاریه‌کی چه‌ندلایه‌نه ده‌کرێت هێمانه‌ی کۆن و نۆێ یان ڕه‌سه‌ن و ده‌سکردی ئه‌و گێڕانه‌وه‌گه‌له بدۆزرێته‌وه و جیا بکرێته‌وه. باشترین وێنه بۆ ئه‌م بابه‌ته نموونه‌یه‌که که مامۆستا خالقی‌موتڵه‌ق له یادداشته‌کانی شانامهی فارسیدا باسی لێ کردووه و ئه‌وه‌ش چیرۆکی هه‌ڵفڕینی که‌یکاووسه به‌ره‌و ئاسمان به که‌ڵکوه‌رگرتن له چوار هه‌ڵۆ که به ته‌خته‌یێکه‌وه به‌سترا بوونه‌وه. هه‌ر ئه‌م بابه‌ته له چیرۆکی ئه‌سکه‌نده‌ردا به شێوه‌یه‌کی پێشکه‌وتووتر ئاماژه‌ی پێ کراوه و ئه‌وه ده‌رده‌خات که گێڕانه‌وه‌ی چیرۆکی که‌یکاووس کۆنتره. هه‌روه‌ها له چیرۆکی کوشتنی ئه‌ژدیها به ده‌ستی ئه‌سفه‌ندیار یان به‌بری به‌یانی ڕۆسه‌م که به فریوکاری ده‌چێته نێو سکی ئه‌ژدیهاکه‌وه و له‌وێ ده‌یکۆژێ و هه‌ر ئه‌م چیرۆکه له سه‌رده‌مه‌کانی دواتردا له ژێر کاریگه‌ریی بیری ڕئالیستی شێوازێکی باوه‌ڕپێکراوتر به خۆوه ده‌گرێت و له چیرۆکی ئه‌سکه‌نده‌ردا ده‌بێته پێستی گایه‌ک که پڕ ده‌کرێت له ئاهه‌ک و کانزای ڕۆح (فلز روی) و ئه‌ژدیهاکه قووتی ده‌دا و به‌م شێویه ده‌کوژرێت.
لێکۆڵینه‌وه له سه‌ر گێڕانهوهکان ئه‌وه‌مان پێ پیشان ده‌ده‌ن که بڕێ له مۆتیف و بابه‌ته‌کان دووپات ده‌بنه‌وه و به شێوه‌یه‌کی ئاسایی وه‌کوو هێمایێک له فێربوونی ڕاز له لایەن پاڵه‌وانه‌کان یان به‌رزخۆیی و شکۆمه‌ندی پادشاکان له نێو چیرۆکه‌کاندا هاتوونه‌ته ئاراوه. کوشتنی ئه‌ژدیها نموونه‌یه‌ک له‌و بابه‌تانه‌یه که ئامانج له دوو پاتبوونه‌وه‌ی به‌ده‌ستهێنانی ئه‌و شه‌رعیه‌ته‌یه که پاشا یان پاڵه‌وان په‌یوه‌ند بداته جیهانی سه‌ره‌وه. ئه‌ژدیها وه‌کوو هۆکاری قاقڕی، دزینی کچان، به‌ستنی رێگاکان، به‌ستنی ڕووبار و جۆگه‌کان له‌مپه‌ڕ و به‌ربه‌ستی ژیانی خه‌ڵکه و زۆرجار پێستیشیان له کانزای ڕۆحه و هیچی لێ نایه‌ت و هه‌ر به‌م هۆیه‌وه پادشاکان یان پاڵه‌وان له ڕێگای ده‌م یان سکه‌وه ده‌یانکوژن. له مۆتیفه‌کانی تری پاڵه‌وانی تێپه‌ڕین له ڕووبارێکی پڕشه‌پۆله به ئه‌سپه‌وه یان تێپه‌ڕین له هه‌فت خان و هتد که له گێرانه‌وه تازه‌کاندا لهوانهیه لهقوپۆی زیاتریان کردبێته باڵای ئه‌م چیرۆکانه‌وه و گیانێکی تازه‌یان پێ به‌خشیبێت. بۆ نموونه لهوانهیه به جێگای ئه‌ژدیها له گێڕانه‌وه‌یه‌کی تازه‌دا شێریان هه‌ێنابێت و به جێگای به‌بر، گورگ یان بوونه‌وه‌رێکی دیکه‌یان هێنابێت. بارامی چووبین به جێگای ئه‌ژدیها و شێر، جۆرێک له مه‌یموونی سه‌رسپی که شێوهی شێر ده‌دات ده‌کوژێت و کاره‌که‌ی هه‌روه‌کوو کوشتنی ئه‌ژدیها ڕه‌چاو ده‌کرێت. هه‌روه‌کوو چۆن مامۆستا خالقی‌موتڵه‌ق له یادداشته‌کانی شانامه‌دا به تێروته‌سه‌لی باسی ده‌کات؛ چه‌نده له جیهانی ئه‌فسانه به‌ره‌و جیهانی ڕئال هه‌نگاو ده‌نه‌ین ئه‌فسانه‌کان جلوبه‌رگی تازه‌تر له به‌ر ده‌که‌ن. که‌وابوو جیهانی کۆن و گێڕانه‌وه‌ی کۆن ته‌ژیه له شه‌ڕی نێوان دێوه‌کان و ئه‌ژدیها سه‌رسووڕهێنه‌ره‌کان و گێڕانه‌وه تازه‌کان داگری شه‌ڕی پاڵه‌وانه‌کانه له‌گه‌ڵ یه‌کتردا و له‌گه‌ڵ بوونه‌وه‌رگه‌لێکی وه‌کوو شێر و پڵنگ. به‌م پێییه، گێڕانه‌وه‌کانی شانامهی کوردی ئه‌گه‌رچی له بواری ئیماژ و دیمه‌نی شیعری ناگه‌نه ئاستی شانامهی فیرده‌وسی بەڵام پێکهاته‌و ته‌نراوی گێڕانهوهکان پیشانده‌ری ڕه‌سه‌نایه‌تییه‌کی ته‌واون و شیاوی سه‌رنج و بایخن. ئه‌و بایخه‌ی که تایبه‌ته به نه‌ریتی زاره‌کییه‌وه و دووره له‌و ئاڵوگۆڕانه‌ی که له سه‌رده‌می ڕئالیستی‌دا[34] گێڕانهوهکان تووشی ئه‌بن. هه‌ر به‌م هۆیه‌یه که لهم گێڕانه‌وه‌گه‌له دێوه‌کان ده‌ورێکی باڵایەن هه‌یه و له شه‌ڕی نێوان ئێرانییه‌کان و توورانییهکان له هه‌موو کون و قوژبنێکدا ده‌ور ده‌گێڕن و که‌سایه‌تیگه‌لی دیۆئاسای هه‌مه‌ڕه‌نگ، ته‌نانه‌ت له جه‌بهه و به‌ره‌ی ئێرانییه‌کاندا دژ به توورانییهکان شه‌ڕ ده‌که‌ن، یان له جیهانی ژوورسروشتی[35] یارمه‌تی بۆ پاڵه‌وانه‌کان دێنن له نێو شانامه‌ناساندا ئه‌و لێکۆڵه‌رانه‌ی که ده‌قه پاڵه‌وانییه‌کانی پاش شانامه‌یان له ژێر ناوی حه‌ماسه‌ی نه‌ته‌وه‌ییی ئێران ناسیوه و که‌سانێکی تر دژ به ئه‌مان ڕه‌سه‌نایه‌تیی ئه‌م ده‌قانه‌یان قه‌بووڵ نه‌کردووه و وه‌کوو لاساییکردنه‌وه‌یه‌ک له ئه‌فسانه‌کانی تر ناوزه‌دیان ده‌که‌ن، بۆ نموونه نۆڵدکێ لهم باره‌وه ده‌ڵێت: «به ڕای من ئه‌و ئه‌فسانانه‌ی که لهم هه‌ڵبه‌ستانه حیکایه‌ت کراون، دانه‌ره‌کانیان به حه‌ز و ئاواتی خۆیان ده‌ستێوه‌ردانیان تێدا کردووه و گۆڕانیان به سه‌ردا هێناوه[36]». ناوبراو ئه‌و به‌رهه‌مانه له ده‌ره‌وه‌ی بازنه‌ی ئوستووره داده‌نێ و به پێچه‌وانه‌ی سه‌رچاوه‌کانی شانامهی فێرده‌وسی که جێی باوه‌ڕن، سه‌رچاوه‌کانی حه‌ماسیی پاش شانامه به خه‌یاڵی ده‌زانێت.
وا ده‌رده‌که‌وێت که ده‌قی پاڵه‌وانی و حه‌ماسی که له ژێر ناوی شانامهی کوردی، ڕه‌زم‌نامه، جه‌نگ‌نامه یان به ناوانگه‌لێکی تره‌وه تۆمار کراون له لایەکه‌وه ناکرێ ته‌نیا له ژێر ناوی حه‌ماسه‌ی نه‌ته‌وه‌یی ناوزه‌د بکرێن و له لایەکی تره‌وه ناکرێ وه‌کوو ئه‌فسانه‌گه‌لێکی ساخته و بێ‌بنه‌مایان بزانین. هه‌روا که ده‌زانین نه‌ریتی زارهکی یه‌کێ له گرینگترین به‌ستێنه‌کانی به‌رهه‌مهێنان و پاراستنی گێڕانه‌وه حه‌ماسی و پاڵه‌وانییه‌کانی پێش فێرده‌وسیه و له هه‌موو شوێنێ گێڕانه‌وه و سه‌رچاوه‌کانی شانامهی کوردیشدا ئاماژه به سه‌رچاوه‌ی گێڕانه‌وه‌که کراوه و گێره‌وه‌ر یان کاتب به‌گشتی ئاماژه‌یان به کتێب یان سه‌رچاوه‌ی زاره‌کیی پێش خۆیان کردووه.
به قه‌بووڵ‌کردنی که‌ڵکۆه‌رگرتنی شاعیرانی ئه‌م حه‌ماسه پاڵه‌وانیانه له سه‌رچاوه‌ی نووسراو که ڕه‌سه‌نایه‌تیی بڕێکیان وه‌کوو گرشاسپ‌نامه، کووش‌نامه و فهرامهرزنامه –که به هیچ شێوه‌یه‌ک جێی گومان نین – ده‌توانین ئه‌وه‌ش قه‌بووڵ بکه‌ین که زۆرینه‌ی گێڕانهوهکان و ناوەڕۆکی ئه‌م ئاسه‌وارانه ڕه‌سه‌ن و جێی متمانه‌ن و لێکچوونیشیان له‌گه‌ڵ شانامهی فێرده‌وسی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌و نه‌ریته هاوبه‌شانه‌ی که له کۆنه‌وه وه‌کوو بنگه‌هـ و نموونه ڕه‌چاوکراون. به گوته‌ی زه‌ڕین کووب: «گومانێک له ڕه‌سه‌نایه‌تیی گێڕانهوهکان یان لانیکه‌م له‌وه‌ی که ئه‌م گێڕانه‌وانه له دڵی خه‌ڵکه‌وه له سه‌رده‌مانی کۆندا هه‌ڵقولاون نییه».
ئه‌گه‌رچی هێشتا لێکوڵینه‌وه‌کانی ئێمه سه‌باره‌ت به ڕێژه‌ی لێکچوونی ئوستووره و گێڕانه‌وه‌کانی کوردی و فارسی و په‌یوه‌ندیان له‌گه‌ڵ بنه‌مای ئوستووره‌یی و پاڵه‌وانی هیندو ئێرانییه‌وه زۆر ورد و ڕێکوپێک نین، بەڵام لێکچوونی گشتی پێکهاته و ته‌نراوی گێڕانهوهکان ئه‌م مافه‌مان پێ ده‌دات که گێڕانه‌وه‌کانی شانامهی کوردی بە ئه‌ڵقه‌یه‌ک له گێڕانه‌وه ڕه‌سه‌ن و سه‌ربه‌خۆوه‌کانی ئێرانی بزانین. پێویسته ئه‌وه‌ش بڵێین که بنه‌مای ئوستووره‌یی و نه‌ریته‌کانی ئه‌ده‌بی و حه‌ماسیی گێڕانه‌وەکانی ئه‌وێستایی، پاڵه‌وی، وه‌رگێڕانه عه‌ره‌بییه‌کانی سیه‌رولمولووک و ئه‌و کتێبانه‌ی که پێوه‌ندییان له‌گه‌ڵ ئه‌مانه‌دا هه‌یه و هه‌روه‌ها ئه‌ڵقه‌ی حه‌ماسه‌ی کوردی و هتد هه‌موویان له سه‌رچاوه‌یه‌کی هاوبه‌شه‌وه هه‌ڵقولان که ئێمه هه‌موویان له ژێرناوی ئوستووره‌گه‌لی هیند و ئێرانی ده‌ناسین. ئاشکرایه که هه‌ر کام له گێڕانهوهکان له هه‌ر کوێی جوگرافیای پان و به‌رینی فه‌رهه‌نگی هێند و ئێرانیدا بن رنگ‌وبۆی ئه‌و ناوچانه وه‌خۆ ده‌گرن، بۆ وێنه چه‌مکگه‌لێکی وه‌کوو ئێران، تووران، دێوه‌کانی ڕۆژئاوا و مازه‌نده‌ران، کێوی ئه‌لبورز، سیمورغ و که‌سایه‌تیگه‌لێکی وه‌کوو فه‌ره‌یدوون، که‌یخه‌سره‌و و ئه‌فراسیاو هێمانه‌گه‌لێکی هاوبه‌شن که له ده‌قه کۆنه‌کانی پێش شانامه و گێڕانه‌وه‌کانی پاش ئه‌ودا به زه‌قی خۆیان ئه‌نوێنن و له گێڕانه‌وه‌کانی دواتردا تووشی ئاڵوگۆڕگه‌لێکیش بوونه، سهرهڕای ئه‌مانه بڕێ له چه‌مکه‌کان تایبه‌تن به شانامهی کوردی، وه‌کوو: چه‌مه‌ر، زات، دووناودوون و که‌سایه‌تیگه‌لێکی وه‌کوو: زه‌رالی، زه‌ڕداد و زه‌ڕپۆش[37] که له شانامهی فێردەوسیدا هیچ ناوێکیان لێ نه‌براوه و ته‌نانه‌ت له هیچ کام له ده‌قه‌کانی فارسی پاش شانامه‌ش سه‌باره‌ت به‌م که‌سایه‌تی و چه‌مکانه ئاماژه‌یه‌ک به‌دی ناکرێت – هه‌ر به‌م هۆیه‌وه نووسه‌ری ئه‌م دێڕانه له سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه‌یه که پێشینه‌ی هزری و پێکهاته‌ی بیر و ڕامانی زاگرۆسنشینان کاریگه‌ڕیه‌کی قووڵی له ئافراندنه‌وه‌ی ئوستووره و حه‌ماسه هاوبه‌شه‌کانی هیند و ئێرانی بووه و شانامهی کوردی به‌رهه‌می ئه‌م ئافراندنه‌وه‌یه.
دیاره که پێکهاته و بنه‌مای شیعری دوای ئیسلام تووشی ئاڵوگۆڕێکی یه‌کجار زۆر بووه و له که‌متر له یه‌ک دوو سه‌ده وێڕای قه‌بووڵی و جێگیربوونی پێکهاته‌ی شیعری عه‌ره‌بی، له زۆرێک له قاڵبه شیعرییه‌کاندا شیعری فارسی شان به شانی شیعری عه‌ره‌بی دره‌وشاوه‌ته‌وه. ئه‌گه‌رچی له سه‌ده‌کانی چواره‌م و په‌نجه‌م‌دا جورێک له گه‌ڕانه‌وه بۆ ڕوانگه‌ی ئێرانی و دژایه‌تی له‌گه‌ڵ ڕوانگه‌ی دنیای تازه موسڵمانه‌کان بیچمی گرتبوو، بەڵام له مێشک و بیری مێژوویی ئێرانییه‌کاندا ڕوانگە‌کانی ئه‌ده‌بی ئاوێستایی و پاڵه‌وی سڕدرابووه‌وه و له هۆنینه‌وه‌ی شیعرگه‌لێکی وه‌کوو شیعره عه‌ربییه‌کان شانازییان به خۆیانه‌وه ده‌کرد. پێکهاته‌ی شیعری کوردی و به تایبه‌ت پێکهاته‌ی زمانی ئه‌ده‌بیی گۆرانی به شێوه‌یه‌کی سه‌رسووڕهێنه‌ر و په‌رجووئاسا ئه‌و پێکهاته کۆنه‌ی خۆی پاراستووه و که‌مترین کاریگه‌ریی گوتاری زاڵی به سه‌ردار سه‌پاوه، هه‌ر به‌و جۆره‌ی که پێشتر له نووسراوه‌کانی تردا له سه‌ری دواوم[38] زمانی ئه‌ده‌بیی گۆرانی به که‌مترین گۆڕانه‌وه هه‌میشه پێکهاته و ته‌نراوی تاقانه‌ی خۆی پاراستووه و هه‌ڵگرێکی پڕ له متمانه بووه بۆ به‌رهه‌مهێنان و پاراستنی ئه‌ده‌ب له ئاقاری فه‌رهه‌نگی زاگرۆسدا. ڕه‌سه‌نایه‌تیی پێکهاته‌ی ئه‌م زمانه ئه‌ده‌بییه خۆی‌له‌خۆیدا یه‌کێ له‌و هۆکاره سه‌رنجڕاکێشانه‌یه که ئێمه به‌ره‌و ئه‌و ئاقاره ده‌بات لێکچوونی چه‌مکه ئوستووره‌ییه‌کانی شانامهی کوردی له‌گه‌ڵ ده‌قه حه‌ماسییه نووسراوه‌کانی پێش خۆیدا نابێته هۆی ئه‌وه‌ی که ئێمه شانامهی کوردی وه‌کوو لاساییکردنه‌وه‌ی ئاسه‌واری پێش له خۆی چاو لێ بکه‌ین.
دەبێ ئه‌مه‌ش زێده بکرێت که ئه‌گه‌ری ساخته‌بوون و لاساییکردنه‌وه به هۆی ئه‌وه‌ی که زۆر نموونه‌ی جۆربه‌جۆر له گێڕانه‌وه ده‌گمه‌ن و دانسقه‌کان له ده‌قه سه‌ره‌تاییه مێژووییه‌کاندا به‌رچاو ده‌که‌ون، که‌متر لێکۆڵه‌رێک له ڕه‌سه‌نایه‌تییه‌که‌یان به‌گومانه. لهم جۆره ده‌قانه له ئه‌ده‌بی ئێمه‌دا زۆرن و بۆ نموونه ده‌توانین ئاماژه به چیرۆکی «کوژرانی ئه‌فراسیاو به ده‌ستی ڕۆسه‌م له مێژووی سیستان» و هه‌روه‌ها «کوژرانی ئه‌فراسیاو به تیری ئاره‌ش له ئه‌خباروتوالی دینه‌وه‌ری» بکه‌ین[39]. زۆر ئاشکرایه ناوزه‌دکردنی ئه‌م ده‌قانه به ڕه‌سه‌نایه‌تی یان ساخته بوون، گێڕانه‌وه حه‌ماسییه کوردییه‌کانیش ده‌گرێته‌وه بەڵام ڕسەنایه‌تی ئه‌و گێڕانه‌وانه حاشای لێ ناکرێ و هه‌مووان له ڕیزی گێڕانه‌وه ده‌گمه‌ن و ڕه‌سه‌نه‌کانی حه‌ماسی و پاڵه‌وانی ئێرانن و لێکۆڵه‌ران ئاوڕیان لێ داوه‌ته‌وه و ده‌یده‌ن.
بڕێ تایبه‌تمه‌ندیی پێکهاته‌یی گێڕانه‌وکانی شانامهی کوردی
به پێ نه‌ریتی زاره‌کیی زاڵ به سه‌ر گێڕانه‌وه کۆنه‌کانی ئێرانی و ئه‌ڵقه‌ی حه‌ماسیی سیستانی و گێڕانه‌وه زارکییه‌کانی میللیی (فولکلۆر) ئێرانی به‌پێچه‌وانه‌ی پێکهاته‌ی شانامهی فێرده‌وسی له سه‌ر هێڵێکی چیرۆکیی یه‌کگرتوو نییه. به‌و واتایه‌ی که سهرهڕای هه‌بوونی کۆمه‌ڵێکی زۆر له ده‌فته‌ر و کتێبی بچووکی سه‌ربه‌خۆ، که هه‌رکامه‌یان باسی یه‌کێ له پاڵه‌وانه‌کانی شانامه ده‌کات، هیچ‌کامه‌یان په‌یوه‌ندییان به‌یه‌که‌وه نییه. که‌وابوو، هه‌رکام له‌و ده‌فته‌ر و کتێبانه ده‌کرێ به‌شێوه‌یه‌کی سه‌ربه‌خۆ له‌لایەن شانامه‌خوێنه‌کان یان نه‌قڵ‌بێژه‌کانه‌وه (نه‌قاڵه‌کان) بخوێندرێته‌وه. نابێ چاوپۆشی له‌و ڕاستییه‌ش بکه‌ین که پێکهاته‌ی کۆمه‌لایه‌تیی به‌ره‌کانی پێشوو به شێوه‌یه‌کی واتادار و هه‌میشه‌یی داگری بارساییه‌کی گه‌وره له زانیاریی گشتیی زارهکی و به‌رهه‌می ئه‌ده‌بی حه‌ماسی، لیریکی و ئایینی بووه و وای کردووه که نه‌قاڵه‌کان و گێره‌وه‌ره‌کان هیچ پێویستییه‌کیان به پێشه‌کییه‌یه‌کی کلیشه‌یی بۆ نه‌قڵ و گێڕانه‌وه‌کانیان نه‌بێت. بۆ نموونه لهوانهیه نه‌قاڵ یان گێڕه‌وه‌ر مه‌جبوور نه‌بووه بۆ ده‌سپێکی چیرۆکی درێژی «به‌رزوو و فه‌رامه‌رز» باسی ڕیشه‌کان و بنه‌ماکانی ئه‌م دوو که‌سایه‌تییه له به‌رزوونامه[40] و فهرامهرزنامه[41]دا بکات.
گه‌رچی تووی چیرۆکی به‌رزوو له چیرۆکی ڕۆسه‌م و زۆراودا ده‌چێندرێت و له کتێبی به‌رزوونامه‌دا ده‌بێته دارێکی گه‌وره و له چیرۆکگه‌لێکی تری وه‌کوو به‌رزوو و فه‌رامه‌رز لهقوپۆی تازه‌تری لێ ده‌ڕوێته‌وه. بێگومان له هیچ کام لهم ده‌سنووسانه‌ی به‌رده‌ست، نه‌زم و یاسا و هێڵێکی دیاریکراو له سه‌ره‌تاوه تا کۆتایی نابیندرێت واته، به‌وشێوه‌یه نییه که له چیرۆکی ڕۆسه‌م و زۆراوه‌وه ده‌ست پێ بکات و دواتر بگاته به‌رزوو و فه‌رامه‌رز و به چیرۆکی هه‌فت‌له‌شکر کۆتایی پێ بێت. به‌رده‌نگ به گۆێگرتن یان خوێندنهوهی هه‌رکام له‌و چیرۆکانه و پاش به ده‌ستهێنانی ئاشناییه‌کی گشتی له‌گه‌ڵ چیرۆکه‌کان ده‌توانێت تێ‌بگات که کامه چیرۆک له پێش و کامه‌یان له پاشه‌وه‌یه.
گێڕانه‌وه‌کانی شانامهی کوردی فۆرمێکی چیرۆکی تێکئاخێنراو و تۆتۆی هه‌یه[42] که یه‌کێ له گرینگترین تایبهتمهندییهکانی نه‌ریتی زارهکی پاراستووه. ئه‌مه به‌و واتایه‌یه که گێڕه‌وه‌ر چیرۆکێک له دڵی چیرۆکێکی تردا ده‌گێڕیته‌وه و له دڵی ئه‌و چیرۆکه‌ش دیسان چیرۆکێکی تر دێنێته ئاراوه و له کۆتاییدا زۆربه‌ی کات گرێی هه‌موو ئه‌م چیرۆکانه له یه‌ک ڕووداودا ده‌کرێنه‌وه[43]. له بیچمێکی گشتیدا، په‌یوه‌ندی گێڕانه‌وه‌کانی شانامهی کوردی به ده‌وری ته‌وه‌ره‌یه‌کی ناوه‌کیدا ده‌سووڕێن که ئه‌وه‌ش چیرۆکێ «هه‌فت له‌شکر»ه. هۆکاری به‌دیهاتنی هه‌ر هه‌موو چیرۆکه‌کانیش ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ چیرۆکی هه‌فت له‌شکر. به واتایه‌کی ساده‌تر و ڕوونتر ده‌توانین بڵێین که گرێ سه‌ره‌کیی چیرۆک، تۆڵه‌سه‌ندنه‌وه‌ی ئیره‌ج و سیاوه‌خشه که وه‌کوو ئامانجی ئێرانییه‌کان له هه‌مبه‌ر توورانییهکان که‌وتووه‌ته ئه‌ستۆی که‌یخسره‌وی کیانییه‌وه‌و پاش کوژرانی ئه‌فراسیاو به ده‌ستی که‌یخسره‌و، سۆز و گڕوتینی هه‌موو چیرۆکه‌کان ده‌نیشێته‌وه و پاڵه‌وانه‌کانی چیرۆک یه‌ک‌له‌‌دوای‌یه‌ک پاش کوژرانی ناجوامێرانه‌ی ڕۆسه‌م به ده‌ستی شه‌غاد/شوغاد چیرۆکه‌که به جێ دێڵن. که‌وابوو کرۆک و چه‌قی چیرۆکه‌کانی شانامهی کوردی، چیرۆکی هه‌فت له‌شکره و هه‌موو چیرۆکه‌کانی‌تر دوور یان نزیک واتای خۆیان به‌م چیرۆکه‌وه ده‌دۆزنه‌وه.
ئه‌گه‌ر به وردی ئاوڕ له شانامهی فێرده‌وسی بده‌ینه‌وه، ئه‌وه‌ی که بۆمان ده‌رده‌که‌وێت کۆمه‌ڵێک چیرۆک و گێڕانه‌وه‌ی جۆراوجۆر و بڕێ جار جیاوازن که فێرده‌وسی مامۆستایانه و هونه‌رمه‌ندانه له هێڵێکی چیرۆکی یه‌کگرتوودا ڕیزیانی کردووه و ناتوانین به ساده‌یی متمانه‌یه‌کی لۆژیکی به‌م ڕیزبه‌ندییه‌ی شانامهی (فێرده‌وسی) بکه‌ین. بۆ وێنه له بواری پێکهاته و ناوەڕۆکه‌وه هیچ په‌یوه‌ندییه‌کی لۆژیکی له نێوان چیرۆکی ڕۆسه‌م و زۆراو چیرۆکه‌کانی پێش و پاش ئه‌وه‌وه به‌دی ناکرێت. (چیرۆکه‌کانی پێش: چیرۆکی شه‌ڕی هاماوه‌ران و چیرۆکی ڕۆسه‌م و هه‌فت گوردان له شکارگای ئه‌فراسیاو چیرۆکه‌کانی پاش: چیروکی سیاوه‌خش، تۆڵه‌ی سیاوه‌خش، چیرۆکی ڕۆێشتنی گیو بۆ تورکستان). په‌یوه‌ندیی نێوان چیرۆکه‌کانی شانامهی فێرده‌وسی هه‌روه‌کوو په‌یوه‌ندیی چیرۆکه سه‌ربه‌خۆوکانی تری حه‌ماسه‌کانی ئیرانییه. به واتایه‌که‌ی تر، به بڕوای من چیرۆکه حه‌ماسی و پاڵه‌وانییه‌کانی ئێرانی له سه‌ر یه‌ک هێڵی پێکه‌وه گرێدراودا ڕیز نه‌کراون و هه‌ر کام له چیرۆکی پاڵه‌وانه به‌ناوبانگه‌کان له بواری پێکهاته‌وه سه‌ربه‌خۆ بوونه. ئه‌م چیرۆکه سه‌ربه‌خۆوانه له ناو خه‌ڵکدا زۆر به‌ناوبانگ بوونه و ده‌سه‌ڵاتداران و عالیمانی هه‌موو سه‌رده‌مه جیاوازه‌کان ئاوڕیان لێ داوه‌ته‌وه و هه‌ر کامه‌یان به پێی ویست و خواستی خۆیان ئالۆگۆڕیان به سه‌ردا هێناون[44]. ئه‌گه‌رچی له گێڕانه‌وه‌کانی شانامهی کوردیدا زۆرجار ئاماژه به که‌سایه‌تیی ڕووداو و موتیفگه‌لی سه‌رده‌می جه‌مشید و هۆشه‌نگ و جێ‌نشینانی ده‌کرێت بەڵام تا ئێستا هیچ گێڕانه‌وه‌یه‌کی نووسراو که تایبه‌ت بێت به «سه‌رده‌می پێشدادییه‌کان» له شانامهی کوردیدا نه‌دۆزراوه‌ته‌وه. که‌وابوو دەبێ بڵێین سه‌ره‌تای شانامهی کوردی به چیرۆکی «ڕووسه‌م و به‌ور به‌یان»ده‌ست پێ ده‌کات و به چیرۆکی «به‌همه‌ن‌نامه» کۆتایی پێ دێت.
له شانامهی کوردیدا هیچ نیشانه‌یه‌ک له چیرۆکه مێژووییه‌کانی سه‌رده‌می ساسانی به‌رچاو ناکه‌وێت و به کوژرانی به‌همه‌ن به ده‌ستی ئازه‌ربه‌‌رزین کوڕی فه‌رامه‌رز، کۆتایی به چیرۆکه‌کانی شانامه دێت.[45] له بواری شوێن و لۆژیکی زه‌مه‌نییه‌وه، چیرۆکی ڕۆسه‌م و زۆراو پێش شه‌ڕی گه‌وره‌ی هه‌فت‌له‌شکه‌ردایه و لهوانهیه پاش ئه‌وه‌ش چیرۆکی به‌رزوو و چیرۆکه‌کانی تری په‌یوه‌ندیدار له‌گه‌ڵیدا گێڕدرابنه‌وه و له کۆتاییدا پاش دروست‌بوونی بۆشاییه‌ک له چیرۆکه‌کانی ڕۆسه‌مدا (که ئه‌وه‌ش به هۆی کوژرانی زۆراو ماوه‌یه‌ک گۆشه‌نشین ده‌بێت) جارێکی‌تر ده‌گه‌ڕێته‌وه سه‌ر چیرۆکه‌کانی ڕۆسه‌م و چیرۆکگهلێک وه‌کوو ڕۆسه‌م و زه‌نوون، ڕۆسه‌می یه‌ک‌ده‌ست، ڕۆسه‌م و ئه‌سفه‌ندیار به شێوه‌یه‌ک کۆتاییان پێ دێت که ئاخری هه‌موویان هاوکات بێ له‌گه‌ڵ کۆتایی چیرۆکی شه‌ڕی گه‌وره‌دا.
که‌سی گێڕه‌وه‌ر له شانامهی کوردیدا
که‌سێ گێڕه‌وه‌ر له شانامهی کوردیدا سێیه‌م که‌س یان زانای گشتییه[46] ئه‌م شێوه گێڕانه‌وه له ژێر ناوی که‌سی گێڕه‌وه‌ری نووسه‌ر یان که‌سی گێڕه‌وه‌ری چه‌ند لایه‌نه ناوبانگی ده‌رکردووه.[47] گێڕه‌وه‌ری چیرۆکه‌کان له که‌سی سێیه‌مدا وه‌کوو بێژه‌رێک هه‌موو ئاکاری که‌سایه‌تییه‌کانی چیرۆک شی ده‌کاته‌وه و کات و شوێن و هه‌ستی پاڵه‌وانه‌کان وه‌کوو وێنه‌یه‌ک وێنا ده‌کات:
du abrū-ý qaṭrān, qałam kašīda |
دو ئه‌برووێ قه‌طران، قه‌ڵم که‌شیده |
|
mužān čūn xadaŋ, na dawri dīda |
موژان چوون خه‌ده‌نگ، نه ده‌ور دیده |
|
|
|
||
xāłān siyāṟaŋ, ziłf jaʻd-i čamar |
خاڵان سیا ڕه‌نگ، زڵف جه‌عد چه‌مه‌ر |
|
lêwiš wêna-ý lāł, dandān čūn gawhar |
لێوش وێنه‌ێ لاڵ، ده‌ندان چوون گه‌وهه‌ر |
|
|
|
||
ba bāłā ja ṭarḥ-i parīzā-ý parī |
به باڵا جه طه‌رح په‌ڕیزاێ په‌ری |
|
mamānān wêna-ý zuhra ū muštarī |
مه‌مانان وێنه‌ێ، زوهره و موشته‌ری |
|
گێڕه‌وه‌ری چیرۆک لێره‌دا ده‌توانێت بڕواته نێو دڵی که‌سایه‌تییه‌کانی چیرۆکه‌که‌وه‌و به پێی هه‌ست و ده‌روونی ئه‌وانه‌وه سه‌باره‌ت به که‌سایه‌تییه‌کانی تری چیرۆک ڕای خۆی ده‌رببڕێت و داوه‌رییان بکات. بۆ نموونه، لهم به‌یتانه‌دا گێڕه‌وه‌ر وێڕای ئاماژه به ته‌همینه درێژه‌ی چیرۆکه‌که له زمانی ئه‌وه‌وه ده‌گێڕێته‌وه:
wātiš pāławān, gūš dar wa ṟāzim |
واتش پاڵه‌وان، گووش ده‌ر وه ڕازم |
ja xizmat-i tu, ‘êdan niýāzim |
جه خزمه‌ت تو، ئێده‌ن نێازم |
|
|
|
ṟāz ū gwiftārim, nagīrī ba ʻaýb |
ڕاز و گوفتارم، نه‌گیری به عه‌ێب |
ałbat taʻzīran, ja kārxāna-ýḡaýb |
ئه‌ڵبه‌ت ته‌عزیره‌ن، جه کارخانه‌ێ غه‌ێب |
|
|
|
āwātim wāstan, awand namirdām |
ئاواتم واسته‌ن، ئه‌وه‌ند نه‌مردام |
timāšā-ý bāzū-ýṟūsam bikirdām |
تماشاێ بازووێ، ڕووسه‌م بکردام |
|
|
|
īna čan sāłan, min ārazūman |
ئینه چه‌ن ساڵه‌ن، من ئاره‌زوومه‌ن |
na fikr ū xaýāł, ārazū-ý tūman |
نه فکر و خه‌ێاڵ، ئاره‌زووێ توومه‌ن |
شێوهی ده‌ڕبڕینی گێڕه‌وه‌ر له کاتی گۆڕانی که‌سی گێڕه‌وه‌ر له که‌سایه‌تییێکه‌وه بۆ که‌سایه‌تیێکی تر ئه‌و ده‌رفه‌ته‌مان ئه‌داتێ که زانیاراییه‌کی هه‌مه‌‌لایه‌نه‌مان ببێت بۆ ئه‌وه‌ی به‌رده‌نگی چیرۆک ڕاسته‌وخۆ شاره‌زای هه‌ست و هزری که‌سایه‌تییه‌کان بببێت. گێڕه‌وه‌ر وه‌کوو خوای چیرۆک به حه‌زی خۆی هه‌ر کوێیه‌کی بوێت باسی ده‌کات. بڕێ جار به تێروته‌سه‌لی باسی که‌سایه‌تییه‌ک یان ڕووداوێک ده‌کات و بڕێ جاریش بهکورتی چیرۆکێک ده‌گێڕێته‌وه. بۆنموونه، گێڕه‌وه‌ر له وەڵامی پرسیاره‌کانی زۆراو له هه‌جیر سه‌باره‌ت به خێوه‌ته‌کانی له‌شکری ئێران به تیرۆته‌سه‌لی وه‌کوو کامێرایه‌ک هه‌موو دیمه‌نه‌کان ده‌خاته ڕوو و ته‌نانه‌ت ناوه‌وه‌ی خێوه‌ته‌کان و جۆری قالێیه‌کان و سه‌رینگاکانیش ده‌خاته به‌ر چاوی به‌رده‌نگه‌وه:
pirsāš aw xaýma-ý sawz-i nīlaŋī |
پرساش ئه‌و خه‌ێمه‌ێ سه‌وز نیله‌نگی |
|
sar ʻałam ja tarḥ-i ‘iždahā-ý janŋī |
سه‌ر عه‌ڵه‌م جه طه‌رح ئژده‌هاێ جه‌نگی |
|
|
|
||
mêxiš sar-pāk-sīm, sar sitūn ja zaṟ |
مێخش سه‌رپاک سیم، سه‌ر ستوون جه زه‌ڕ |
|
sar ʻałam ja čarx, kardaniš gwizar |
سه‌رعه‌ڵه‌م جه چه‌رخ، که‌رده‌نش گوزه‌ر |
|
|
|
||
ṭanāf awrêšim, wa tāw kašīda |
طه‌ناف ئه‌ورێشم، وه تاو که‌شیده |
|
nādira-ý dawrān, hīč-kas nadīda |
نادره‌ێ ده‌وران، هیچ که‌س نه‌دیده |
|
|
|
||
na dawriš kêšān, parda-ý bê-šimār |
نه ده‌ورش کێشان، په‌رده‌ێ بێ شمار |
|
ṣaf pêkān ja lāš, swāran hizār |
صه‌ف پێکان جه لاش، سواران هزار |
|
|
|
||
jwānê wa barg-i ṟū-ý maýdānawa |
جوانێ وه به‌رگ ڕوێ مه‌ێدانه‌وه |
|
wa gwirz ū gūpāł-i bê-sāmānawa |
وه گورز و گووپاڵ بێ سامانه‌وه |
|
|
|
||
tak dān wa kwirsī, wêna-ýšêr-i mas |
ته‌ک دان وه کورسی، وێنه‌ێ شێر مه‌س |
|
swārān ja lāš, das wa bān-i das |
سواران جه لاش، ده‌س وه بان ده‌س |
|
|
|
||
ṟaxš-ê na mā-bayn-i xaýmaš diyāran |
ڕه‌خشێ نه مابه‌ێن خه‌ێمه‌ش دیاره‌ن |
|
ʻanān sirma-ṟêz, zīniš tiýāran |
عه‌نان سرمه ڕێز زینش طه‌ێاره‌ن |
|
|
|
||
ĉan hałqa-ỷ kaman, sāxta-ỷčarm-i xām |
چه‌ن حه‌ڵقه‌ێ که‌مه‌ن، ساخته‌ێ چه‌رم خام |
|
ban kardan wa zīn, čam wardan tamām |
به‌ن که‌رده‌ن وه زین، چه‌م وه‌رده‌ن تمام |
|
|
|
||
ṣiłā–ỷ ṟū-i jaŋ, ba wêšārāstan |
صڵاێ ڕوو جه‌نگ، به وێش ئاراسته‌ن |
|
xiftāniš na čarm-i bawrān awrāstan |
خفتانش نه چه‌رم به‌وران ئه‌وراسته‌ن |
|
|
|
||
aw mard ū aw ṟaxšū aw ḥałqa-ỷ kaman |
ئه‌و مه‌رد و ئه‌و ڕه‌خش و ئه‌و حه‌ڵقه‌ێ که‌مه‌ن |
|
ja ’êrāniyān, awim kard pasan |
جه ئێرانیان، ئه‌و‌م که‌رد په‌سه‌ن |
|
|
|
||
nām-i aw wāča, panim wāča ṟās |
نام ئه‌و واچه، په‌نه‌م واچه ڕاس |
|
nabāṟūsam bū, min āwātim wās |
نه‌با ڕووسه‌م بوو، من ئاواتم واس |
|
ئه‌مه ته‌نیا پرسیاری زۆراو له یه‌کێ له پاڵه‌وانه‌کانه و هه‌روا که بینیمان هه‌موو شته‌کان ورده‌کارانه وه‌سف کراون و گێڕه‌وه‌ر وەڵامی کوژرانی هه‌جیر پاش ئه‌م هه‌موو پرسیار و وەڵامه ته‌نیا له دوو به‌یتدا ده‌داته‌وه:
‘êd wāt ū jūšā, ḡaẓab kard xayāł |
ئێد وات و جووشا، غه‌ضه‌ب که‌رد خه‌ێاڵ |
xwirūšā wa xašm, šādī kard baṭāł |
خرووشا وه خه‌شم، شادی که‌رد به‌طاڵ |
|
|
|
das pêkā na pišt-i mard-i harza kār |
ده‌س پێکا نه پشت مه‌رد هه‌رزه کار |
hawā dā na birj-i sarbān-i ḥiṣār |
هه‌وا دا نه برج سه‌ربان حصار |
له شێوهی گێڕانه‌وه له نیگای که‌سی سێهه‌م یان زانای گشتییه‌وه بڕێ جار جۆری گێڕانه‌وه‌که له که‌سی سێهه‌مه‌وه ده‌بێته مۆنولۆگ یان خۆ وێژی[48] بۆ وێنه، له چیرۆکی به‌بری به‌یاندا کاتێ که زاڵی زه‌ڕ له به‌رامبه‌ر «ئه‌لبورز ئاشۆبو گڵێم گۆش»دا گرفتار ده‌بێت و هه‌موو پاڵه‌وانه‌کانیش گیرۆده‌ی ده‌ستی ڕۆسه‌م ده‌بن به‌م شێوه‌یه له‌گه‌ڵ خۆیدا ده‌دوێت: (به‌یتی 782 تا 785).
grīwyā ba zār, bawr-i bê andêš |
گرێویا به زار، به‌ور بێ ئه‌ندێش |
|
parê zalīlī-i baxt-i kār-i wêš |
په‌رێ زه‌لیلی به‌خت کار وێش |
|
|
|
||
wa yak bār miṟīx, kaftan na čāram |
وه یه‌ک بار مریخ، که‌فته‌ن نه چاره‌م |
|
jaw būna waýṭawr, naḥṣan sitāram |
جه‌و بوونه وه‌ێ طه‌ور، نه‌حسه‌ن ستاره‌م |
|
|
|
||
čan dāwā-ýʻẓim, āmān na šūn |
چه‌ن داواێ عه‌زیم، ئامان [ئاماون] نه شوون |
|
min ja das-i kām, bałā bar bišūn |
من جه ده‌س کام، به‌ڵا به‌ر بشوون |
|
|
|
||
ḥaq ba dastiš bī, ṟūsam dāwiš wās |
حه‌ق به ده‌ستش بی، ڕووسه‌م داوش واس |
|
ḥarf-i farzandim, yak yak bī wa ṟās |
حه‌رف فه‌رزه‌ندم، یه‌ک یه‌ک بی وه ڕاس |
|
مه‌ودای هونه‌رمه‌ندانه[49]
مه‌ودای هونه‌رمه‌ندانه به واتای مه‌ودای جوانیناسی[50] یان مه‌ودای ده‌روونناسی[51] گونجاوه که پێرسپێکتیڤ یان دیمه‌نگه‌ی چیرۆک به پێ هه‌موو پاژێک له‌وه دامه‌زراوه. جۆری ڕوانینی گێڕه‌وری چیرۆکه‌کانی شانامهی کوردی بڕێ‌جار زۆر پان‌وبه‌رینه[52] و بڕێ جاریش له نزیکه‌وه[53] ده‌ڕوانێته دیمه‌نه‌کانه‌وه. به‌واتایه‌کی تر جار هه‌یه له مه‌ودایه‌کی زۆر دووره‌وه ده‌بینێ که زه‌وی له ژێر سمی ئه‌سپه‌کانه‌وه ده‌کوترێت و تۆزه‌که‌ی هه‌موو ئاسمانی داپۆشیوه و جاریش هه‌یه دیمه‌نی یه‌که‌به‌یه‌که‌ی شه‌ڕوانان به ئه‌سپ و زین و شه‌مشێره‌کانیانه‌وه دێنێته پێش چاو:
سواران جه‌نگ شاێ فره‌ێدوون فه‌ڕ |
swārān-i jaŋ-i šā-ý firaýdūn faṟ |
|
سه‌رانسه‌ر پووشان ڕه‌خت جامه‌ێ زه‌ڕ |
sarānsar pūšān, raxt-i jāma-ý zaṟ |
|
|
|
||
دان جه طه‌پڵ و کووس ڕاهی بین وه جه‌نگ |
dān ja ṭapłū kūs, rāhī bīn wa jaŋ |
|
جه‌هان بی وه گه‌رد ظڵمات شه‌وزه‌نگ |
jahān bī wa gard, ẓiłmāt šawzaŋ |
|
|
|
||
ئه‌وڕوو هه‌رچه‌ن سه‌نگ نه ڕوی سارا بی |
awṟū harĉan saŋ na ṟūy sārā bī |
|
ئه‌ر پووڵاێ هه‌فت جووش یا کووێ خارا بی |
ar pūłā-ý haft-jūš yā kūý xārā bī |
|
|
|
||
یه‌کسان جه سم ئستووران بی گه‌رد |
yaksān ja sim-i istūrān bī gard |
|
چه‌رخ چه‌پی واز بزانن چێش که‌رد |
ĉarx-i ĉapīgard bizanin ĉêš kard |
|
گۆڕانی ڕوانینی گێڕه‌وه‌ر بۆ دوور و نزیک کارێکی ئاساییه‌و زۆریش دووپات ده‌بێته‌وه. ئه‌مه بووه‌ته هۆی سه‌رنجڕاکێشانی زۆرتری به‌رده‌نگ به‌تایبه‌ت ئه‌گه‌ر شانامه له لایەن شانامه‌خوێنه‌وه بخوێندرێته‌وه.
شێوهی ساغکردنه‌وه
پێش له‌وه باسی چۆنیەتیی ساغکردنه‌وه‌ی ده‌قه‌کانی شانامهی کوردی بکه‌ین دەبێ مه‌به‌ستمان له ساغکردنه‌وه ڕوون بکه‌ینه‌وه و به‌ڵگه‌ی خۆمان بۆ هه‌ڵبژاردنی ئه‌م جۆره ساغکردنه‌وه‌یه بخه‌ینه ڕوو. زۆر ئاشکرایه له نێوان ده‌ق و شێوازی ئه‌ده‌بی و چۆنیەتی نووسین (یه‌ک نووسه‌ر یان چه‌ند نووسه‌ر) له لایەکه‌وه و شێوازی ساغکردنه‌وه له لایەکی تره‌وه په‌یوه‌ندی ڕاسته‌وخۆ و چڕوپڕ هه‌یه. ئه‌مه به‌و واتایه‌یه که شێوازی ساغکردنه‌وه‌ی ئه‌و ده‌قانه‌ی که یه‌ک نووسه‌ریان هه‌یه و ئه‌گه‌ری ئه‌وه هه‌یه که هه‌موو ده‌سنووسه‌کان سه‌رچاوه‌یان یه‌ک ده‌سنووس بێت (وه‌کوو شانامهی فێرده‌وسی) ساغکه‌ره‌وه به هه‌ڵبژاردنی شێوازێکی گونجاو بۆ ساغکردنه‌وه و خوێندنه‌وه و به‌رواردی ده‌قه‌کان به شێوازێکی ڕه‌خنه‌گرانه و چه‌ند لایه‌نه و هه‌روه‌ها به زاڵبوون به سه‌ر لایه‌نه جۆربه‌جۆره‌کانی نووسینی ده‌سنووس و چۆنیەتیی که‌ڵکوه‌رگرتن له ده‌سنووس و هه‌روه‌ها هه‌موو ئه‌و شێوازانه‌ی که ئه‌بنه هۆی گۆڕان و به هه‌ڵه‌دابردنی وشه‌کان و گێڕانه‌وه ئه‌ده‌بییه‌کان، ساغکه‌ره‌وه تێده‌کۆشێت تا زۆرتر خۆی نێزیک بکاته‌وه به ده‌قه سه‌ره‌کییه‌که. به شێوه‌یه‌کی گشتی، لهم دۆخه‌دا ئه‌گه‌ری ئه‌وه هه‌یه ده‌قێکی سه‌ره‌کی هه‌بێت که ئێمه به ساغکردنه‌وه‌ی ئه‌و ده‌سنووسانه‌ی که زۆر جێگای متمانه‌ن تێده‌کۆشین په‌رده له ڕوخساری ئه‌و ده‌سنووسه سه‌ره‌کییه هه‌ڵبده‌ین. بەڵام جۆرێکی تر له نووسین هه‌یه که ئێمه له شانامهی کوردیدا له‌گه‌ڵی ڕووبه‌ڕووین لهم دۆخه‌دا، ده‌ق نه به ده‌ستی نووسه‌رێک به‌ڵکوو چه‌ندین نووسه‌ری جیاواز و له زه‌مه‌نگه‌لی جیاواز به‌رهه‌م هاتووه و نووسراوه‌ته‌وه و به‌رهه‌می نه‌ریتێکی زاره‌کییه که له لایەن خه‌ڵکه‌وه له ژێر ناوی «ڕاز» ناوبانگی ده‌رکردووه. که‌وابوو ساغکه‌ره‌وه لێره‌دا به دووی ده‌قێکدا ناگه‌ڕێ که زۆرترین نزیکیی هه‌بێت له‌گه‌ڵ ده‌قی سه‌ره‌تاییی نووسه‌ردا، به‌ڵکوو ده‌یهه‌وێ تۆز له سه‌ر ڕوخساری گێڕانه‌وه یان گێڕانه‌وه سه‌ره‌کییه‌کان لاببات و لهم ڕه‌هه‌نده‌ش له ته‌کنیکی ساغکردنه‌وه به شێوهی «ڕه‌خنه‌گرانه و شیکاریی زمانی» که‌ڵک وه‌ربگرێت.
له شانامهی کوردیدا ئێمه له گه‌ڵ کۆمه‌ڵێک گێڕانه‌وه‌ی زارهکی و نووسراودا ڕووبه‌ڕووین که بڕێ جار زۆر له یه‌ک نزیک و بڕێ جاریش زۆر له یه‌ک دوورن، که‌وابوو ساغکردنه‌وه‌ی ئه‌و ده‌قانه‌ی که هاوبه‌شی و نێزیکایه‌تیی واتادارێکیان پێکه‌وه نییه له ده‌ره‌وه‌ی بابه‌تی لێکۆڵینه‌وه‌که‌ی ئێمه‌دایه. لهم کتێبهی به‌رده‌ستتاندا سه‌ره‌تا گێڕانه‌وه زارهکی و نووسراوه‌کانی شانامه کۆکراونه‌ته‌وه‌و دوای لێکدانه‌وه و خوێندنهوهی هه‌ر کامه‌یان، تایبه‌تمه‌ندییان له بواری شێواز و نووسین و پێکهاته‌وه، شرۆڤه و شیکاری کراوه. پاشان یه‌کێ له‌و گێڕانه‌وانه‌ی که له بواری پێکهاته و زمانه‌وه به پێزتر و رێکوپێکتر بووه و که‌مترین خه‌ساری بووه له بواری نه‌مان و فه‌وتانی شیعره‌کانه‌وه هه‌ڵبژێردراوه و لهم کتێبه‌دا به نیشانه‌ی کورتکراوی «سک» ناومان لێ هێناوه وه‌کوو ده‌قی سه‌ره‌کی و گێرانه‌وه‌کانی‌تر هه‌ر کامه‌یان به جیا له‌گه‌ڵ «سک»دا به‌راورد کراون. ئه‌نجامی ئه‌م به‌راورده له بواری وشه و پێکهاته‌ی چیرۆکه‌کانه‌وه بووه به ده‌قێکی پاڵاته و هه‌موو ئه‌و شیعرانه‌ی که سست بوونه‌و ئاڵۆگۆڕیان به سه‌ردا هاتووه و هه‌موو ده‌سنووسه لاته‌نیشتییه‌کان هه‌ر وه‌کوو خۆی له په‌راوێزی ده‌قه سه‌ره‌کییه‌که‌دا هێناومانن.
پێویسته ئه‌مه‌ش بوترێت که من وه‌کوو ساغکه‌ره‌وی ئه‌م کتێبه خۆم نه‌خستووه‌ته ئه‌و ئاسته‌نگه‌ی که ده‌قییه‌ک ده‌سنووس بسه‌پێنمه سه‌ر هه‌موو ده‌سنووسه‌کانی تردا و له هه‌ر شوێنێکا ئه‌گه‌ر وشه، ڕسته یان دێڕێکی شیعریم له ده‌سنووسه لاوازه‌کاندا بینیبێت که دروست‌تر و گونجاوتر بووه له‌وه‌ی ده‌سنووسه سه‌ره‌کییه‌که، ئه‌و وشه و ڕستانه‌م کردووه‌ته بنه‌ما و وشه و ڕسته‌کانی ده‌سنووسه سه‌ره‌کییه‌که‌م خستووه په‌راوێزه‌وه.
بۆ خۆ دوورخستنه‌وه له‌و هه‌ڵه باوانه‌ی که به هۆی ناله‌باریی و نه‌گونجاویی ڕێنووسی فارسی که لهم ده‌قانه‌دا بۆ کوردی به کار هێنراوه، هه‌موویانم هێناوه‌ته سه‌ر ڕێنووسی کوردی بەڵام بۆ پاراستنی ڕواڵه‌تی سه‌ره‌کیی وشه‌کان هه‌ر له‌و فۆنیمه عه‌ره‌بیانه که له ڕێنووسی کوردیدا ڕه‌چاو ناکرێت که‌ڵکم وه‌رگرتووه. هه‌روه‌ها له به‌رامبه‌ری هه‌ر نیوه‌دێڕێکی شیعریدا ده‌نگنووسی[54] لاتینییه‌که‌ی نووسراوه تا ئه‌و فۆنیمانه‌ش که تایبه‌تن به زمانی کوردی گۆرانه‌وه و له ڕێنووسی سامیدا پیشان نادرێت و به‌داخه‌وه ئێستاش ئاخێوه‌رانی ده‌ڤه‌ری زاگرۆسیش که‌متر ئاوڕی لێده‌ده‌نه‌وه، پیشان بدرێن. ئه‌مه دەبێته هۆی ئه‌وه‌ی که خوێنه‌ر به‌باشی وشه‌کان گۆ بکات و ڕستەکانیش به دروستی بخوێنێته‌وه. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش کاتێکی زۆرم ته‌رخان کردووه بۆ لێکدانه‌وەی شێوهی ده‌ربڕین و گۆکردنی چیرۆکه زاره‌کییه‌کان له ده‌ڤه‌ره جیاوازه‌کانی زاگرۆسدا و شێوهی ده‌ربڕینی زاره‌کیی گێڕانه‌وه‌کانم کردووه‌ته بنه‌ما و پێوه‌ر. ده‌نگنووسی به شێوهی لاتین شێوهی دروستی گۆکردن و ده‌ڕبرینی هه‌موو ده‌نگه تایبه‌ته‌کانی زمانی کوردی ده‌سته‌به‌ر ده‌کات، وه‌کوو فۆنیمی شوا /ǝ/ که له نووسینی ده‌نگه‌کان به شێوهی لاتین به نیشانه /i/ نووسیومانه ئه‌م ده‌نگه له ڕێنووسی کوردی و فارسیدا پیشان نادرێت و هه‌ر ئه‌مه‌ش دەبێته هۆی گیروگرفت هه‌م له نووسین و هه‌م له تێگه‌یشتن له واتای وشه‌کان. بۆ نموونه، له زمانی ئه‌ده‌بی گۆرانی ئه‌گه‌ر بمانه‌وێ بڵێین «ده‌ستی تۆ» دەبێ بنووسین «ده‌ست» و بیخوێنینه‌وه (dasit)، واته له نێوان /د/ و / س/ بزرۆکه‌یه‌ک هه‌یه وه‌کوو شوا که نووسه‌رانی ده‌قه‌کانی گۆرانی به هۆی نه‌نووسینی بزوێنی کورت یان ده‌نگیله ته‌نیا توانیویانه به شێوهی «ده‌ست» بینووسنه‌وه یان سه‌ره و ژێره‌ی بۆ دابنێن. پێچه‌وانه‌که‌ی ئه‌مه‌ش دیسان بووه‌ته هۆی خراپ خوێندنه‌وه و خراپ تێگه‌یشتن له ده‌قه‌کان، به‌تایبه‌ت له نێو کاتبه‌کاندا که ده‌قه‌کانیان نووسیوه‌ته‌وه، بۆنموونه له «دست» (dasit) به واتای (ده‌ستی تۆ) له ده‌قه سه‌ره‌کییه‌که‌دا تێنگه‌یشتوون و کردوویانه به «ده‌ست» (dast) به واتای ده‌ستی ئه‌ندامی له‌ش. ئه‌م هه‌ڵانه له زۆر له وشکانی تریشدا ده‌بینرێت که پێویستی نووسینه‌وه‌یان به شێوهی لاتین مسۆگه‌ر ده‌کات. له خزمه‌ته‌کانی تری ده‌نگنووسی به شێوهی لاتین بۆ ده‌قی کوردی، نووسینی دیفتانگه‌کان یان بزوێنی تێکه‌ڵه[55] هه‌روه‌ها نووسینی بزرۆکه‌ی نێوان پاڵنه‌ر و پاڵنراو و فۆنیمه تایبه‌ته‌کانی زمانی کوردی که له شێوهی ئاساییدا نانووسرێنه‌وه[56].
ساغکردنه‌وه‌ی ده‌ق و کێشه‌کانی تۆمارکردن
ئه‌وانه‌ی که له‌گه‌ڵ ده‌سنووسدا، جا به هه‌ر شێوه‌یه‌ک، خۆیان سه‌رقاڵ کردووه، ده‌زانن که تاچ ڕاده‌یه‌ک له نێوان ئه‌و شته‌ی که گێڕه‌وه‌ر یان نه‌قاڵ ده‌ری ده‌بڕێ له‌گه‌ڵ ئه‌و شته‌ی که کاتب ده‌ینووسێته‌وه جیاوازیی هه‌یه. ئه‌م گۆڕانه له نووسینه‌وه‌کانی تری نوێی کاتبه‌کان زۆرتر به‌رچاو ده‌که‌وێت. وردبوونه‌وه له شێوازی گواستنهوهی ده‌ق له زاری گێڕه‌وه‌ره‌وه تا پێنووسه‌که‌ی کاتب لهم کتێبهی ئێستا (ڕووسه‌م و زووراو) له «ده‌سنووسی سه‌ره‌کی» که‌ڵکوه‌رگیراو. ئه‌م ده‌سنووسه له بواری ڕێژه‌ی هاویه‌کی و له‌یه‌کچوون له پاراستی گێڕانه‌وه‌ی شانامهی کوردی له بواری نووسیندا که‌م‌وێنه‌یه و داگری خاڵگه‌لێکی زۆر گرینگ و جێی تێڕامانه بۆ هه‌موو لێکۆڵه‌رێک. گێڕه‌وه‌ر یان نه‌قاڵی ئه‌م کتێبه، «محه‌مه‌د ئه‌مینی زه‌نگه‌نه‌یی کوڕی محه‌مه‌د ئه‌مین خزر مسته‌فا»یه و کاتبه‌که‌یشی، «محه‌مه‌د ره‌شید کوڕی حاجی محه‌مه‌د عه‌بدولقادر»ه، که دانیشتووی که‌رکووک بووه. له په‌راوێزه‌کانی زۆر شوێنی ده‌سنووسه‌که گێڕه‌وه‌ر و کاتب هه‌ر دووکیان باسی خۆیانیان کردووه و له شوێن و کاتی نووسینه‌وه‌ی شانامه -که دیاره به‌رنامه‌یه‌کی دیاریکراویان بووه بۆ نووسینه‌وه‌ی-چه‌ندین شتیان نووسیوه. بۆ وێنه له شوێنێکدا که کاتب که به هۆی مه‌رگی کوڕه‌که‌یه‌وه زۆر خه‌مۆک بووه و مرخ و شه‌وقی نووسینه‌وه‌ی شانامهی نه‌ماوه ته‌نیا چه‌ند دێڕه شیعری به ناورۆکی حه‌سره‌ت بۆ ڕابردووه له په‌راوێزی ده‌سنووسه‌که‌دا هێناوه‌ته‌وه خاڵی هه‌ره سه‌رنجڕاکێش ئه‌وه‌یه که گێڕه‌وه‌ری ئه‌م به‌شه له شانامه له ڕیزی ئه‌و گێڕه‌وه‌ره ده‌گمه‌نانه‌یه که خوێنده‌واری و سه‌ودای باشی بووه و نووسینه‌کانی کاتبی بۆ جارێکی‌تر چاو لێکردووه و ئه‌گه‌ر له شوێنێکدا هه‌ڵه‌یه‌کی دیوه به خه‌تی خۆی ساغی کردووه‌ته‌وه.
له چیرۆکی ڕۆسه‌م و زۆراودا. گێڕه‌وه‌ر پاش خوێنده‌وه‌ی ده‌ق که به خه‌تێکی زۆر جوان نووسراوه‌ته‌وه ده‌ڵێت: «به‌شی شه‌ڕی نێوان سه‌مه‌نبوو و زۆراوم به دڵ نه‌بوو» و له درێژه‌دا به جه‌وهه‌رێکی شین که له جه‌وهه‌ره ڕه‌شه‌که‌ی ده‌ق جیاوازه، دیسانه‌وه چیرۆکه‌که ده‌نووسێته‌وه. ئه‌مه له‌و نموونه ده‌گمه‌نانه‌یه که وردبینییه‌کی زۆر سه‌رنجڕاکێشی تێدایه که به سه‌بووریه‌کی که‌م‌وێنه‌وه گێڕانه‌وه‌که‌یان هێناوه‌ته سه‌ر لاپه‌ڕه‌ی کاغه‌ز. له زۆرێک له ده‌سنووسه‌کاندا ئه‌م وردبینییه به‌رچاو ناکه‌وێت و زۆرێک له ده‌سنووسه‌کان له لایەن که‌سانێکه‌وه نووسراوه‌ته‌وه که خوێنده‌وارییان نه‌بووه یان زۆر که‌م بووه و کاتبه‌که‌یش لهوانهیه شاره‌زاییی باشی له زمانی کوردی و زمانی ئه‌ده‌بیی گۆرانی و چۆنیەتی نووسینه‌وه‌ی وشه‌کان نه‌بووبێت یان باش سه‌رنجی پێویستی بۆ نووسین به کار نه‌هێنا بێت. که‌وابوو به هۆی ئه‌وه‌ی که پێوه‌ری سه‌ره‌کیی کاتبه‌کان به شێوه‌یه‌کی گشتی ڕێنووسی قوتابخانه‌ی فارسی-عه‌ره‌بی بووه هه‌ر بۆیه له کاتی نووسینی ده‌قی کوردی بێ ئه‌وه‌ی بزانن ناوشیارانه له سه‌ر ئه‌و ڕێبازه ڕۆیشتوون، بۆ نموونه وشه‌ی «به‌ن» و «هه‌ن» و «که‌س» و «به‌س» که هاوسه‌روان و له کۆتایی دێڕه‌کاندا هاتوون، کاتب «به‌ن»ی به شێوهی «بند» و «ده‌س»ی به شێوهی «دست»ی فارسی نووسیوه و «هه‌ن» و «که‌س»ـه‌که‌شی کردووه به «هند» و «کست».
مه‌گه‌ر به ته‌وفیق داناێ خاص که‌ست هه‌ر که‌س ئێد که‌رده‌ن، ماوه‌رووش وه ده‌ست
وێنه‌ی ئه‌م نموونانه که له ژێر کاریگه‌ری ڕێنووس و ئه‌لفوبێی فارسی به هه‌ڵه نووسراون، زۆره. به شێوه‌یه‌كی گشتی ڕێنووسی عه‌ره‌بی و فارسی توانای پێشاندانی تایبه‌تمه‌ندییه چۆنایه‌تی و چه‌ندایه‌تیی بڕێک له ده‌نگه‌كانی زمانی کوردییان نییه. بۆ نموونه، له زۆربه‌ی ده‌سنووسه‌کان، نیشانه‌یه‌ک بۆ جیاکردونه‌وه‌ی ده‌نگی /ێ/ له /ی/ نییه و وشه‌گه‌لێک وه‌کوو “شیر” و “شێر” وه‌کوو یه‌ک نووسراونه‌ته‌وه. هه‌روه‌ها فۆنیمی /و/ نوێنه‌ری سێ جۆری جیاوازی واوی كورت /و/ (: كورد)، واوی درێژ /وو/ (: زووراو) و واوی كراوه‌ی /ۆ/ (: چۆن، زۆرتر له هه‌ورامی و سۆرانی) له زمانی کوردییه و ته‌نانه‌ت له ئاخافتنی ئه‌مڕۆیی فارسی به شێوهی /ڤ/ (وه‌کوو /v/ی ئینگلیزی) ده‌گوترێت.
ئه‌م كێشه‌یه له بڕێ شوێندا بووه‌ته هۆی ئه‌وه‌ی كه من وه‌كوو ساغكه‌ره‌وه‌ی ئه‌م ده‌قه بكه‌ومه گێچه‌ڵی چۆنیەتیی هه‌ڵبژاردن و تۆماركردنی وشه‌كان. بۆ نموونه فۆنیمی ده‌نگداری /ۆ/ كه له هه‌ورامی و سۆرانیدا به‌كار دێت به پێ ڕێسا له شێوه‌زاره‌كانی كوردی لای خوار ده‌بێته /وو/. هه‌رچه‌ند ئه‌م یاسایه هه‌میشه به‌م شێوه‌یه نییه و دژ به‌و یاسایه نموونه‌كان زۆرن.
پاش ماوه‌یه‌كی زۆر وردبوونه‌وه و سه‌رنجم له گێڕانه‌وه زاره‌كییه‌كانی نه‌قاڵانی ناوچه جیاوازه‌كان، گه‌یشتوومه‌ته ئه‌و ئه‌نجامه‌ی كه ئاخێوه‌رانی شێوه‌زاره‌كانی لای خوار هه‌ردوو جێگری لكاوی یه‌كه‌م كه‌س و سێهه‌م كه‌سی كاتی ئێستا له زمانی ئه‌ده‌بی گۆراندا به شێوهی /وو/ گۆ ده‌‌كه‌ن. كه‌چی نه‌قاڵانی هه‌ورامی به پێ یاسا و ڕێسای ده‌نگیی خۆیان بۆ ناسه‌ی كرداری ئێستای سێهه‌م كه‌سی تاك له فۆنیمی ده‌نگداری /ۆ/ كه‌ڵك وه‌رده‌گرن. هه‌ر ئه‌م شته بووه‌ته هۆی ئه‌وه‌ی ئاخێوه‌رێكی هه‌ورامی به هۆی جیاوازییه‌ك كه له نێوان /ۆ/ی سێهه‌م كه‌س و /وو/ی یه‌كه‌م كه‌س دایده‌نێت به دیتنی به‌یتێكی وه‌كوو: “یه کی بوو چه‌نیت په‌نجه بوازوو / سه‌رش به چه‌نده‌ن به چێش مه‌نازوو” به دوو شێوه ڕووبه‌ڕووی بێته‌وه: یه‌كه‌م له تێگه‌یشتن لێی تووشی كێشه بێت و دووهه‌م ئه‌وه‌ی كه ڕێنووسه‌كه‌ی به هه‌ڵه بزانێت. به‌ڵام كوردانی لای خوار به لایەنه‌وه ئه‌مه شتێكی ئاساییه و له تێگه‌یشتن لێی هیچ كێشه‌یه‌كیان نابێت. زۆر ئاشكرایه به پێی ڕێنووسی هه‌ورامی ئه‌م به‌یته به شێوهی: “یه کێ بۆ چه‌نیت په‌نجه بوازۆ / سه‌رش به چه‌نده‌ن به چێش مه‌نازۆ” دروسته.
من وه‌كوو ساغكه‌ره‌وه به هۆی چه‌ندین هۆكاره‌وه كه له درێژه‌دا ئاماژه‌ی پێ ده‌كه‌م «به پارێزه‌وه» له سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه‌م كه له زمانی ئه‌ده‌بی گۆرانیدا فۆنیمی /ۆ/مان نییه و لهم ساغكردنه‌وه‌دا به هۆی تێكنه‌چوونی واتا له لایەن ئاخێوه‌رانی هه‌ورامییه‌وه ناسه‌ی كه‌سی سێهه‌می تاكی كردار واته /ۆ/ له ناسه‌ی كه‌سی یه‌كه‌می تاكی كردار واته /وو/ جیا كراوه‌ته‌وه.
یه‌كه‌م ئه‌وه‌ی كه ئه‌ده‌بی یارسان داگری به‌شێكی هه‌ره زۆری ئه‌ده‌بی گۆرانییه و بنكه‌ی سه‌ره‌كیی باوڕمه‌ندانی یارسانه‌كانیش ئێستا له كرماشاندا نیشته‌جێن. گه‌وره ده‌فته‌رخوێنان و كه‌لام‌خوێنانی یارسانی له بواری ده‌نگناسییه‌وه زۆربه‌یان فۆنیمی /ۆ/ یان نییه و گۆی ناكه‌ن. دووهه‌م ئه‌وه‌ی كه خوێندنهوهی نه‌ریتی ئه‌ده‌بی گۆران ئه‌وه‌مان بۆ ئاشكرا ده‌كات كه ڕه‌وتی گشتیی ئه‌ده‌بی گۆرانی له سه‌ر ساده‌كردنه‌وه‌ی ڕه‌گه‌زه زمانییه‌كانی (رێزمان و دهنگناسی) زاگرۆسدایه. هه‌ر ئه‌مه‌شه كه بابه‌تی زۆر گرینگی ڕێزمانیی ڕه‌گه‌ز (نێر و مێ) و تاك و كۆ كه له هێمانه به‌رچاوه‌كانی هه‌ورامین له ئه‌ده‌بی گۆراندا به‌رچاو ناكه‌وێت و زۆرێك له نیشانه‌كانیش له به‌شی جێناو و ناسه‌كانی گۆڕاوه و له بواری سینتاكس یان ڕسته‌ناسیشه‌وه ئێرگاتیڤی هه‌ورامی و له‌كی – به ئه‌گه‌رێكی زۆره‌وه- سه‌ره‌تا به‌ره‌و نیمچه ئێرگاتیڤ گۆڕاوه و دواتریش به‌ره‌و ئه‌كۆزاتیڤ -كه له كه‌لهۆڕی و لۆڕیدایه- نزیك كردووه‌ته‌وه. به گشتی ده‌توانین بڵێین كه گۆرانی له ماوه‌یه‌كی دوور و درێژدا پێكهاته‌ی زمانی خۆی كه سه‌ر به زمانه‌كانی باكووری ڕۆژئاوایی ئێران بووه به‌ره‌و زمانه باشووری ڕۆژئاواییه‌كانی ئێران (به‌تایبه‌ت فارسی) نزیكتر كردووه‌ته‌وه.
به‌ڵام سێهه‌مین هۆكار په‌یوه‌ندی به زمانه‌وانییه‌وه نییه و ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ڕێنووسی كوردی و ستانداردكردنی ئه‌م ڕێنووسه و كاریگه‌ریی راسته‌وخۆ یان ناڕاسته‌وخۆی ئه‌م كاره به سه‌ر شێوه‌زمانه‌كانی زاگرۆسدا. هه‌روا كه ده‌زانین زۆربه‌ی به‌رهه‌م و بڵاوكراوه‌كانی ئه‌وڕۆی كورد له سه‌ر بنه‌مای ئه‌و یاسا و ڕێسایانه‌وه هاتووه‌ته ئاراوه كه له دڵی پێكهاته‌ی زمانیی شێوهی سۆرانیدایه. زاڵیه‌تیی سیاسی و فێركاریی ئه‌م یاسایانه كاریگه‌ریی له سه‌ر ده‌قه ناسۆرانیه‌كاندا داناوه و ئه‌وانی مه‌جبوور كردووه كه خۆیانی له‌گه‌ڵ ئه‌و ڕه‌وته ڕێك بخه‌ن و به واتایه‌كی تر سۆرانیزه كراونه‌ته‌وه. ته‌نانه‌ت ئه‌م یاسا و ڕێسای ڕێنووسه هێشتا نه‌یتوانیوه به ته‌واوی وه‌ڵامده‌ری دژوارییه‌كانی شێوه‌زاری سۆرانی بێت. ئه‌گه‌ر به لامانه‌وه په‌سه‌ند نه‌بێت كه داموده‌زگای په‌روه‌رده به شێوه‌یه‌كی ئه‌نقه‌ست هه‌وڵی یه‌كسانكردنی هه‌موو شێوازه كوردییه‌كانی له سه‌ر بنه‌مای سۆرانی داوه، دەبێ ئه‌وه قه‌بووڵ بكه‌ین كه لانیكه‌م له به‌شی لێكۆڵینه‌وه له بواری دهنگناسی، وشه‌سازی، ڕستەسازی و واتاناسی كه‌مترخه‌میی نواندووه و به شێوه‌یه‌كی سیستماتیك هه‌نگاوێكی بۆ سازگاركردنی خۆی له‌گه‌ڵ شێواز و شێوه‌زار‌كانی لا خوارتر هه‌ڵنه‌گرتووه. هه‌ر ئه‌مه بووه‌ته هۆی ئه‌وه‌ی زۆرێك له دیوانه شیعرییه‌كانی هه‌ورامی، له‌كی، كه‌لهۆری و گۆرانی به بێ له‌به‌رچاوگرتنی تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی زمانیی شێوازی خۆیان به پێی یاساكانی ڕێنووسی سۆرانی له چاپ بدرێن.
كه‌وابوو، له ساغكردنه‌وه‌ی ئه‌م ده‌سنووسه‌دا، هه‌وڵمان داوه تا به یارمه‌تیی نه‌ریتی زاره‌كی نه‌قاڵه‌کان و تۆماری گێڕانه‌وه زاره‌كییه‌كانیان، وێڕای وردبوونه‌وه و سه‌رنج له شێوازی ده‌ربڕین و وتنه‌وه‌ی وشه‌كان، ڕستەكان و هه‌روه‌ها خوێندنه‌وه و به‌راوردی ده‌سنووسه‌كان له‌گه‌ڵ یه‌كتر، ده‌قی نووسراو تا ده‌كرێت له بواری ده‌نگنووسین و دروست‌نووسینه‌وه نزیك بكرێنه‌وه به زمانی ئه‌ده‌بیی گۆرانییه‌وه.
هه‌روا كه پێشتریش ئاماژه‌مان كرد، ئه‌گه‌رچی له نێوان زمانی ئه‌ده‌بیی گۆرانی و هه‌ركام له شێوه‌زمانه‌كانی زاگرۆسدا له یه‌ك لا یا چه‌ندین لاوه هاوپۆشانی هه‌یه به‌ڵام ناتوانین تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی ده‌نگی و ڕێزمانیی هیچ كام له شێوه‌زمانه‌كانی زاگرۆس به شێوه‌یه‌كی یه‌كجاره‌كی بسه‌پێنینه سه‌ر ئه‌م زمانه‌وه. بۆ وێنه، ئه‌گه‌رچی جێناوی كه‌سی یه‌كه‌م، دووهه‌م و سێهه‌م كه‌سی تاك و هه‌روه‌ها یه‌كه‌م كه‌سی كۆ له گۆرانی و هه‌ورامیدا وه‌كوو یه‌كن، به‌ڵام گۆرانی له دۆخی سێهه‌م كه‌سی تاك هیچ نیشانه‌یه‌ك (وه‌كوو هه‌ورامی) له ڕه‌گه‌ز (نێر یان مێ) پیشان نادات و له دوو كه‌سه كۆوه‌كه‌ی تریشدا جیاوازه.[57] ئه‌م جیاوازییه له كاتی به‌راوردی جێناوه لكاوه‌كانیشدا ڕوونتر وه به‌رچاو ده‌كه‌وێت و ته‌نیا له سێ كه‌سی تاك له نێوان زمانی ئه‌ده‌بی گۆرانی و شێوهی هه‌ورامی هاوپۆشانی هه‌یه. ته‌نانه‌ت له زۆر شوێندا ده‌بیندرێت که له جێی /وو/ی یه‌کم که‌سی تاکی سه‌رده‌می ئێستا، له /ووم/ که‌ڵک وه‌رگیراوه. دیاره فۆنیمی /م/ لێره‌دا ده‌بێته نیشانه‌ی جیاکه‌ره‌وه‌ی که‌سی یه‌کم له که‌سی سێهه‌می تاک. هه‌روه‌ها ئه‌گه‌رچی شێوهی سۆرانی و كه‌لهۆڕی له بواری ئامرازی په‌یوه‌ندییه‌وه له‌گه‌ڵ زمانی ئه‌ده‌بیی گۆرانی هاوپۆشانیگه‌لێكی به‌رچاوی هه‌یه، به‌ڵام له گۆرانیدا به جێگه‌ی به كارهێنانی ئامرازی په‌یوه‌ندی «له» كه به شێوه‌یه‌كی تایبه‌ت له‌و دوو شێوه‌زاره‌دا به‌كار دێت، له چوار ئامرازی «ژه»، «جه»، «ێه» و «نه» كه‌ڵك وه‌رده‌گرێت كه هه‌ركام لهم ئامرازانه واتایه‌كی وردتر له «له»یان هه‌یه. كه‌وابوو ئه‌گه‌رچی ئامرازی په‌یوه‌ندی «له» له بڕێ له ده‌سنووسه‌كان و هه‌روه‌ها له بڕێ له گێڕانه‌وه زاره‌كییه‌كاندا به كار دێت به‌ڵام زێده كراوه و ڕه‌سه‌ن نییه.
كه‌وابوو سهرهڕای ئاگاداری له وێكچوونگه‌لێكی زۆر كه له نێوان بڕێ له‌و وشه‌گه‌له‌ی كه له گۆرانیدا زۆر دووپات ده‌بنه‌وه له‌گه‌ڵ ئه‌و وشه‌گه‌له‌ی كه له ئاخافتنی له‌كی و هه‌ورامیدا هه‌ن، پێوه‌ری ده‌نگنووسی ئه‌م ده‌قه، گێڕانه‌وه‌ی زاره‌كی گێڕه‌وه‌ره‌كانی شانامه‌یه[58] كه لهوانهیه له‌گه‌ڵ ئاخافتنی ئه‌مژۆی زاگرۆسنشینان‌دا جیاوازی هه‌بێت. هه‌ر به‌م هۆیه‌یه كه به جێگه‌ی /ۆ/ له وشه‌گه‌لێك وه‌كوو «مه‌كه‌رۆ»، «زۆراو» و «مه‌بۆ» به په‌یڕه‌وی له نموونه‌ی پێوه‌ری گۆرانی، به شێوهی «مه‌كه‌روو»، «زووراو» و «مه‌بوو» نووسراونه‌ته‌وه. هه‌روه‌ها لهم وشه‌گه‌له‌ش «توو» به جێگه‌ی «تۆ»، «بی» به جێگه‌ی «بێ» و «ڕووسه‌م» به جێگه‌ی «ڕۆسته‌م» و هتد.
یه‌کێ له‌و هۆکارانه‌ی که ئێمه‌ی هان دا بۆ تۆمارکردنی ئه‌م نه‌قڵ و گێڕانه‌وانه، گرینگایه‌تی زمانی ئه‌ده‌بی گۆرانییه. ئه‌م زمانه ئه‌ده‌بییه به هۆی کارکردی تایبه‌تی خۆیه‌وه ته‌نیا بۆ شیعر ته‌رخان کراوه، لهوانهیه لە هیچ سه‌رده‌مێکدا زمانی ئاخافتنی خه‌ڵک نه‌بووبێت و ئه‌مڕۆژیش ئاخێوه‌ری نییه.[59] که‌وابوو هه‌ر کام له ئاخێوه‌رانی شێوه جۆربه‌جۆره‌کانی هه‌رێمی فه‌رهه‌نگیی زاگرۆس به ئه‌نقه‌ست و نائه‌نقه‌ست به‌شێک له تایبهتمهندییهکانی زمانی خۆیانیان سه‌پاندووه‌ته سه‌ر ده‌قه‌کانه‌وه. دەبێ ئه‌وه‌ش بڵێین نه‌مانویستووه که وشه‌کان و ڕستەکان کوردیزه یان گۆرانیزه بکه‌ینه‌وه و گۆڕانکارییه‌کان ته‌نیا ئه‌و وشه و ڕستانه ده‌گرێته‌وه که له بواری ده‌نگناسیه‌وه هه‌ڵه‌بوونیان به ته‌واوی ڕاشکاو بووه و ئێمه هێناومانه‌ته‌وه سه‌ر شێوازی دروستی گۆرانی. زۆر جار ئه‌م وشانه عه‌ربین بەڵام به‌هۆی تێکدانی کێش و بڕگه‌کان یان سه‌رواوه هێناومانه‌ته‌وه سه‌ر شێوازه دروسته‌که‌ی وه‌کوو «شعله» که بووه‌ته «شووڵه».
لهم چه‌ند سالانه‌ی دواییدا چه‌ندین هه‌وڵ و تێکۆشان بۆ بڵاوکردنه‌وه‌ی شانامهی کوردی کراوه و چه‌ندین کتێبیش لهم باره‌وه چاپ کراون که هه‌موویان جێی ڕێز و ده‌سخۆشین. ئه‌م به‌رهه‌مانه سهرهڕای ئه‌وه‌ی که زه‌حمه‌تی زۆریان بۆ کێشراوه شێوازێکی زانستییانەیان بۆ ساغکردنه‌وه ڕه‌چاو نه‌کردووه تا ڕاده‌یه‌ک که ناتوانین بڵێین ساغکراونه‌ته‌وه، بۆ ئه‌وه‌ی مه‌رجی سه‌ره‌کیی ساغکردنه‌وه لانیکه‌م به شێوه نه‌ریتییه‌کەشی ئه‌وه‌یه که چه‌ندین ده‌سنووسی باوڕ پێکراو و جۆراوجۆر دەبێ بۆ به‌روارد له به‌ر ده‌ستماندا بێت و له‌گه‌ڵ ده‌سنووسێکی سه‌ره‌کی به‌راوردیان بکه‌ین و به شێوه‌یه‌کی بێ‌لایه‌ن هه‌موو جیاوزییه‌کان تۆمار بکه‌ین و بیاننووسینه‌وه. که‌چی ئه‌م به‌ڕێزانه زۆربه‌یان ته‌نیا له ڕووی یه‌ک ده‌سنووس، ده‌قه‌که‌یان نووسیوه‌ته‌وه و له‌گه‌ڵ ده‌سنووسه‌کانی تردا به‌راوردیان نه‌کردووه و ئه‌گه‌ریش کردوویانه میتۆدێکی زانستییانەیان نه‌بووه و به‌رده‌نگ و خوێنه‌ریان شاره‌زای چۆنیەتی شێوازی کاره‌که‌یان نه‌کردووه. که‌وابوو ئه‌م کتێبانه تووشی دوو هه‌ڵه‌ی سه‌ره‌کین، یه‌که‌م: به‌راوردنه‌کردن و هێنانه‌وه‌ی هه‌ڵه‌کانی پێشوو و دووهه‌م: هه‌ڵه له خوێندن و نووسینی وشه‌کان و که‌ڵه‌که‌کردنی زۆرتری ئه‌م هه‌ڵانه. بۆ نموونه نووسه‌ری به‌ڕێزی شانامهی کوردی[60] که له زۆر شوێنی ده‌سنووسه‌که‌دا به پێی حه‌ز و مرخی خۆی ئاڵوگۆڕی به سه‌ر ده‌قه‌که‌دا هێناوه و ده‌قی گێڕانه‌وه سه‌ره‌کییه‌که‌ی ده‌سنووسه‌که‌ی له په‌راوێزدا هێشتووه‌ته‌وه بۆ وێنه لێره‌دا ته‌نیا بۆ پیشاندانی ئه‌و هه‌ڵانه‌ی که له خوێندن و نووسین یان هه‌ر دووکیان لهم ده‌سنووسانه‌دا ڕووی داوه نموونه‌گه‌لێک دێنینه‌وه؟
هه‌ڵه له خوێندنه‌وه:
– اخر سپای کین ← افراسیاو کین
سق: ئه‌فراسیاو کین کیه‌ن یارتان نه سپا مانوو نه سه‌ردارتان
فق: ئاخر سپاێ کین کیه‌ن یارتان نه سپا مازوون نه سه‌ردارتان
لێره‌دا هه‌جیر نازانێت که سپای زۆراو له کوێوه‌ی هاتووه، که‌چی هه‌جیر له ئه‌فراسیاو پرسیار ده‌کات که له سپای کێن و مه‌به‌ستتان چییه؟ ئه‌م هه‌ڵه‌یه له خوێندندا بووه‌ته هۆی ئه‌وه‌ی واتای ڕستەکه به‌ته‌واوی بگۆڕدرێت و بێ هیچ به‌ڵگه‌یه‌ک ئه‌فراسیاو بێته ناو ئه‌م به‌شه له چیرۆکه‌که‌وه.
ئه‌م کتێبهی به‌رده‌ستتان به‌م شێوه‌ویه ساغی کردووه‌ته‌وه:
– مه‌رده‌ن ← نه‌رده‌ن
ام: فره که‌س ماچان یه ره‌سم نه‌رده‌ن جه ده‌شت نه‌چیر خه‌سته‌گی به‌رده‌ن
(ئه‌مینی: 90)
بر، سک، رق ← مه‌رده‌ن
ده‌قی ساغکراوی ئه‌م دێڕه به‌م شێوه‌ێه:
فره‌ێ که‌س ماچان یه ڕوسته‌م مه‌رده‌ن جه پیریش یاوان ڕه‌خششان به‌رده‌ن
سک: فره که‌س ماچان یه ڕوسته‌م مه‌رده‌ن یا وه زوور ئه‌ڵبه‌ت ڕه‌خششان به‌رده‌ن
هه‌روا که ده‌بینن له ده‌سنووسه‌که‌ی «ئه‌مینی»دا، په‌یوه‌ندی له نێوان دوو نیوه دێڕه‌که‌دا نه‌ماوه و به‌رده‌نگ تووشی سه‌رلێ‌شێواوی بووه به شێوه‌یک که دیار نییه په‌یوه‌ندی نێوان کایه‌ی نه‌رد و نه‌مانی ماندوویه‌تی له کاتی ڕاوەنه‌چیر له‌و ده‌شته‌دا چییه؟
– حه‌ێران ← خێزا
ئاشوفته‌ێ ← ئه‌شتهای
ام: فیله‌ته‌ن خێزا دانه‌ێ لاڵش بی ئه‌شتهای جه‌مین زوڵف و خاڵش بی
(ئه‌مینی: 95)
ئه‌م کتێبهی به‌رده‌ستتان به شێوه‌یه ساغی کردووته‌وه:
پیله‌ته‌ن حه‌ێران دانه‌ێ لاڵش بی ئاشفته‌ێ جه‌مین خورده خاڵش بی
هه‌روا که ده‌بینن به هۆی هه‌ڵه له خوێندنهوهی ئه‌و دوو وشه‌ی که باسمان کردن واتای دێڕه شیعرییه‌که به ته‌واوی گۆڕاوه.
– زوورابش نامه‌ن ← زوورش بێ سامان
فق: سـه‌ردار گـران سـه‌همناک ئامان پاڵـه‌وانێـوه‌ن زوورش بێ سامان
سک: سـه‌ردار گـران سـه‌همناک ئامه‌ن پاڵـه‌وانێـوه‌ن زوورابـش نـامـه‌ن
هه‌روه‌ها له بڕێ له چاپه‌کاندا ئاوڕی باش له میتۆده‌کانی ساغکردنه‌وه نه‌دراوه‌ته‌وه. بۆ نموونه له کاره‌که‌ی ئه‌مینی‌دا به پێچه‌وانه‌ی گێڕانه‌وه‌کانی شانامهی کوردی، سه‌ردێڕه‌کانی چیرۆکه‌کان که به شێوه‌یه‌کی نه‌ریتی به زمانی فارسی نووسراوه لێره وه‌رگێڕاوه‌ته‌وه سه‌ر زمانی کوردیی سۆرانی که له نه‌ریتی ئه‌ده‌بی گۆرانیدا شتی وا زۆر ده‌گمه‌نه.
– باده‌نان ← بازه‌نان
هه‌ڵه له خوێندنهوهی «و» به جێگه‌ی «ز» بووه‌ته هۆی گۆڕانی واتای وشه‌ی «باد» و «باز» و هه‌ر به‌م هۆیه‌وه به جێگه‌ی وشه‌ی «ده‌ریا» وشه‌ی «شاهین» هاتووه و هه‌روا که ده‌بینن سه‌رواکانی ده‌سنووسی «ش» به تۆکمه‌یی و دروستی ده‌سنووسه سه‌ره‌کییه‌که نییه و ناتوانین ساغکردنه‌وه‌که به دروست بزانین.
سک: ئه‌ر توو چوون ده‌ریای من هه‌م باده‌نان جه هونه‌رمه‌ندی هونه‌ر زاده‌نان
ش: ئه‌ر توو چوون شاهین من هه‌م بازه‌نان جه نه‌سڵ مه‌ردان هونه‌رزاده‌نان
له نێوان ده‌سنووسه‌کان و گێڕانه‌وه زارکییه‌کان له بواری ڕسەنایه‌تی ده‌ربڕین یان گۆکردنی فۆنیمی /ب/ یا /و/ له بڕێک له وشه‌کاندا جیاوازیی هه‌یه.
وشه‌گه‌لێک وه‌کوو: به ← وه، شه‌راب ← شه‌راو،خاب ← خاو، تاب ← تاو و زورێکی‌تر لهم نموونانه له‌و شوێنانه‌ی که ده‌بنه سه‌روا به شێوهی /ب/ نووسراون، که‌چی گێڕانه‌وه زاره‌کییه‌کانی شانامه، به‌گشتی له سه‌ر فۆنیمی /و/ جه‌خت ده‌که‌ن.
شیاوی وتنه که ئه‌م ساغکردنه‌وه‌یه‌ی ئێستاش نموونه‌ی بێ هه‌ڵه و عه‌یبی ساغکردنه‌وه نییه و هیوادارم له داهاتوودا به هه‌وڵ و تێکۆشانی خاوه‌نڕایان و ڕه‌خنه‌ی زانستیی به‌رده‌نگی بیرتێژ بتوانین به‌رهه‌می دروست و پاقژ به خه‌رمانی ئه‌ده‌به‌که‌مان زێده بکه‌ین.
گێڕانه‌وه زاره‌کییه‌کانی ڕۆسه‌م و زۆراو
چیرۆکی ڕۆسه‌م و زۆراو له ڕیزی چیرۆکه به‌ناوبانگه‌کانی زاگرۆسه و له لای خه‌ڵکیشه‌وه زۆر وه‌به‌ردڵانه. له هه‌ر کوێی ئه‌م نیشتمانه ناوگه‌لێک دێته گوێ که که‌سایه‌تییه‌کانی شانامه یان شوێنی ڕووداوه‌کانی دێنێته‌وه یاد. به واتایه‌کی تر له مێشک و ڕوانگە‌ی خه‌ڵکه‌وه شانامه و که‌سایه‌تییه‌کانی ته‌نیا حه‌ماسه و چیرۆکگه‌لێکی ئاسایی نیین و زۆربه‌ی هه‌ره زۆری خه‌ڵک چیرۆکه‌کانی شانامه که‌وتووه‌ته به‌ر گوێیان و چیرۆکگه‌لێکیشیان له شانامه له‌به‌ره.
یه‌کێ له گرینگترین دیارده‌کانی ژیان له کۆمه‌ڵگایه‌ک که به شێوهی زارهکی فه‌رهه‌نگ به‌رهه‌م ده‌هێنێت و هه‌ر به شێوهی زارهکی بۆ به‌ره‌یه‌کی تر ده‌یگوێزێته‌وه، ده‌وری زۆر گرینگی تاک له پاراستن و گواستنهوهی ئه‌و فه‌رهه‌نگه‌یه که له ڕه‌هه‌ندێکی زمانی و ئه‌ده‌بی خاوه‌ن‌پێکهاته‌دا دێته ئه‌نجام. له جیهانی فره‌میدیایی سه‌رده‌مدا ئه‌و زانیارییه قه‌به‌یه‌ی که گه‌مارۆی چاو و گوێ و مێشکی خه‌ڵکی داوه بووه‌ته هۆی به‌تاڵ‌بوونی ده‌روونی ناهۆشیاری ئێمه له مێژوو و فه‌رهه‌نگی خۆمان و وای لێ کردووین که که‌متر تاکێکی کۆمه‌ڵگا هه‌یه چه‌ندین ده دێڕ له شیعری شاعیرانی بهناوبانگی زمانه‌که‌ی خۆی له‌به‌ر بێت. بەڵام له‌و کۆمه‌ڵگایانه‌ی که ئه‌ده‌بی زارهکی هێشتا باوه و نه‌ریتی نووسین نه‌هاتووه‌ته ئاراوه، به‌شێکی زۆر له ده‌یتا فه‌رهه‌نگی و زمانییه‌کانی ڕابردوو به شێوهی شیعر و چیرۆک و حیکایه‌ت و مه‌ته‌ڵ له مێشکیاندا پارێزراوه. نووسه‌ری ئه‌م دێڕانه له هه‌رێمی فه‌رهه‌نگی زاگرۆسدا پیره‌پیاوان و پیره‌ژنانی زۆری دیوه که سهرهڕای نه‌خوێنده‌واری هه‌زاران دێڕ له شیعره‌کانی شانامه یان شیعری شاعیرانی تریان له‌به‌ر بووه. مه‌به‌ستیشم لهم که‌سانه، که‌سانی ئاسایین نه‌ک شاره‌زایانی نهقڵبێژی و گێڕانه‌وه. ڕه‌حمه‌تی «عه‌لی باقری سۆهرابیان» له نموونه هه‌ره به‌رزه‌کانی تاکێکی ئاسایی له کۆمه‌ڵگای نه‌خوینده‌وار و نه‌نووس بوو. ناوبراو سهرهڕای نه‌خوێنده‌واری و به بێ په‌روه‌ده بۆ نهقڵبێژی، هه‌زاران دێڕ شانامهی بێ که‌موکورت له‌به‌ر بوو.
زمانی ئه‌ده‌بیی گۆرانی به شێوه‌یه‌کی به‌رچاو ده‌وری هه‌بووه له پاراستنی پێکهاته‌ی چیرۆکه‌کاندا. ئه‌گه‌رچی له نێوان زمان و ئاخاوتنی «لوتفوڵلا عه‌لائه‌دینی» له ورووگردی لوڕستان و «لوتفۆڵلا جوانڕۆیی» له جوانڕۆی کرماشان و «عه‌لی باقری سۆهرابیان» له ئیلام جیاوازیگه‌لێکی به‌رچاو ده‌بنیرێت، بەڵام ئه‌و شته‌ی که زۆر ڕوونه پێکهاته‌یه‌کی زمانی یه‌کسانه که هه‌رسێکیان په‌یڕه‌وی لێ ده‌که‌ن.
که باسی ده‌وری نه‌ریتی زارهکی له پاراستن و گواستنهوهی گێڕانه‌وه حه‌ماسی و پاڵه‌وانییه‌کان ده‌کرێت ناوی میلمان پاری (Parry 1971) و شاگرد و هاوکاره‌که‌ی، ئاڵبێرت لورد (Lord 1960, 1991)به هۆی لێکۆڵینه‌وه‌ی به‌رفراوانیان سه‌باره‌ت به ئه‌ده‌بی زارهکی هۆمێریکه‌وه دێته‌وه بیر. نویشکێک له بیروڕای ئه‌م دوو زانیاره سه‌باره‌ت به گێڕانه‌وه‌ی زارهکی ئه‌مه‌ی خواره‌وه‌یه:
بیرسا یان لۆژیکێکی پێکهاته‌یی که جه‌سته‌ی گێڕانه‌وه‌که درووستکراو له یه‌که‌گه‌لێکی هونه‌رمه‌ندانه‌ی بچووکتر که «فورمووڵا»ی پێ ده‌ڵێن. ئه‌م فورمووڵا یان نموونه‌گه‌له لهوانهیه داگری یه‌ک یا چه‌ند مۆتیف بن و نه‌قاڵ به له‌به‌رچاوگرتنی تێم یان به‌ستێنی چیرۆکی، مۆتیفه‌کان وه‌کوو پارچه‌کانی پازڵێک دروست بکات و به‌م شێوه‌یه پێشتر نموونه‌گه‌لێکی ئاماده کراو کۆ بکاته‌وه. به‌م شێوه‌یه نه‌قاڵه‌کان یان گێڕه‌وه‌ری چیرۆک خۆی مه‌جبوور ناکات که دێڕ به دێڕی شیعره‌کان له به‌ر بکات به‌ڵکوو فورمولاکان له به‌ڕ ده‌کات. که‌وابوو له گێڕانه‌وه‌ی چیرۆکدا سهرهڕای وردبینی له چۆنیەتیی وتنه‌وه‌ی چیرۆک به شێوهی نه‌ریتییه‌که‌ی خۆی، لهوانهیه گێڕه‌وه‌ر تایه‌به‌تمه‌ندییه‌کانی جۆری وتنه‌وه‌ی خۆشی پێ زێده بکات. له‌ڕاستیدا ده‌توانین بڵێین پێکهاته‌ی گێڕانه‌وه‌یه‌ک بریتییه له کۆمه‌ڵێک نموونه‌ی جیاجیا و پۆلین‌کراو که گێڕه‌وه‌ر ده‌توانێت بۆ دروستکردنی جه‌سته‌ی چیرۆکێکی تازه‌ش که‌ڵکیان لێ وه‌ربگرێت، ئه‌گه‌رچی بیرۆکه‌ی پاری و لورد له جیهانی ئه‌ده‌بی ڕۆژئاوادا ده‌لاقه‌یه‌کی نوێی کرده‌وه، بەڵام له نێو لێکۆڵه‌رانی ئێرانی تا ئێستاش ئاوڕێکی ئه‌وتۆی لێ نه‌دراوه‌ته‌وه و ته‌نانه‌ت دژایه‌تیشی کراوه.
به‌رهه‌می لێکۆڵه‌رانێکی وه‌کوو خانمی بۆیس [61](Boyce, 1957)، خانمی ئۆڵگا ده‌یویدسن (Davidson, 1998: 105; 1994; 2000) و کومیکۆ یامامۆتۆ (Yamamoto 2000)[62] که له سه‌ر بابه‌تی زارکی‌بوون له سه‌رچاوه‌کانی شانامهی فێرده‌وسیدا توێژینه‌وه‌یان کردووه و بابه‌ته‌کانیان له ڕیزی گرینگترین لێکۆڵینه‌وه‌کانن له بوارای نه‌ریتی زارهکی له شانامه‌ناسی و نه‌ریتی گێڕانه‌وه‌ی شانامه‌خوێنیدا.
به بڕوای نووسه‌ری ئه‌م دێڕانه، ئه‌گه‌رچی میدیای سه‌رده‌م ئه‌ده‌بی زاره‌کیی کۆمه‌ڵگای نه‌نووسی به شێوازێکی دواکه‌وتووی ئه‌فریقائاسا نواندووه و ئه‌مه‌ش به پێچه‌وانه‌ی شارستانییه‌تی به‌شکۆی ئێرانه، بەڵام بچووکردنه‌وه‌ی بابه‌تی نه‌ریتی زارهکی بۆ ئاستی ڕای میدیای گشتی و ڕووبه‌ڕوو بوونه‌وه‌یه‌کی زانستییانە نایێته قه‌بووڵ کردن، که‌وابوو دەبێ دوور له ویستێکی نازانستییانە یان شکۆدارکردن و گه‌وره‌کردنه‌وه‌یه‌کی له ڕاده‌به‌ده‌ری بڕێ له ده‌قه کۆنه‌کانی ئێرانی، ده‌رگای پرسیار و لێکۆڵینه‌وه و ڕاهێنانی شێوه‌گه‌لی لێکۆڵینه‌وه‌ی نوێ هه‌میشه به کراوه‌یی بمێنێته‌وه. من له سه‌ر ئه‌و باوڕه‌م، بابه‌تی نه‌قڵ و گێڕانه‌وه لانیکه‌م له زاگرۆسدا، زۆر ئاڵۆز و پڕگرفتتره له‌و لێکۆڵینه‌وانه‌ی که پاری و لورد سه‌باره‌ت به نه‌ریته زاره‌کییه‌کانی ولاتانی سێرب و کورۆوات و یۆگۆسلاوی و بۆسنی کردوویانه. له نه‌ریتی زاره‌کیی زاگرۆسدا سهرهڕای هه‌بوونی فورمووڵا و نموونه‌گه‌لی بێ‌هه‌ژمار و دووپاتبوونه‌وه‌ی موتیفگه‌لی چیرۆکێک له چیرۆکه‌کانی تری حه‌ماسی و پاڵه‌وانی، دیارده‌یه‌کی ئه‌ده‌بی و کۆمه‌لایه‌تییش دێته به‌ر چاومان که باری کۆمه‌لایه‌تییه‌که‌شی زۆر تۆکمه و قایم تێکئالاوه، دیارده‌ی ناوبراو له ڕاستیدا گشتگیرییه‌کی زۆری هه‌یه له نێوان خه‌ڵکدا، به جۆرێک که تاک به بێ‌ئه‌نقه‌ستێک بۆ پاراستنی چیرۆکه‌کان (حه‌ماسی، پاڵه‌وانی، ڕومانتیک و ئایینی) به‌هۆی ئه‌و ده‌وره‌ی که له ژیانی ئاساییی نێو کومه‌ڵگادا ئه‌یگێڕێ، هه‌ڵگری به‌شێکی به‌رچاوه له چیرۆک و گێڕانهوهکان. گێڕانهوهکان به شێوه‌یه‌کی به‌رده‌وام له به‌ستێنی کۆمه‌ڵگادا بوونیان هه‌یه، بەڵام سهرهڕای ئه‌م به‌ستێنه که ته‌ژی گێڕانه‌وه‌یه، ئه‌مه نه‌قاڵه‌کان و گێڕه‌وه‌ره‌کانن که ده‌وری سه‌ره‌کی ئه‌گێڕن و ئاڵوگۆڕگه‌لێک دروست ده‌که‌ن یان چیرۆکێکی نوێ بنیاد ده‌نێن که له به‌ستێنی کۆمه‌لایه‌تیدا بووه‌ته نموونه‌یه‌کی فه‌رهه‌نگی به ناوی «ڕاز». دیاره که چه‌مکی گێڕانه‌وه ته‌نیا له سنووری ئه‌ده‌ب و شیعردا خۆی نابینێته‌وه. له جوغرافیای لێکۆڵینه‌وه‌ی بابه‌تی به‌رچاو، گێڕانه‌وه ئایینیه‌کان، مێژوو، هه‌ڵپه‌ڕکێ و مۆسیقای ئامێری و ئاوازی به هه‌ستیارییه‌کی زۆره‌وه ده‌بینرێت که بیچمیان درێژه‌ی گێڕانه‌وه‌گه‌لی به‌رده‌وامی نێو دڵی کۆمه‌ڵگایه و بێ‌پسانه‌وه ده‌ژین و به‌ره‌به به‌ره ده‌گوێزرێنه‌وه. هه‌ر به‌و جۆره‌ی که پێشتر باسمان کرد، به‌ره‌ی ئێستا به هۆی کارتێکه‌ریی میدیاوه ئاخرین ئه‌ڵقه‌ی په‌یوه‌ندین له‌گه‌ڵ کۆمه‌ڵگای تێکچنراو و لێکئاڵاوی زاره‌کیی پێش خۆیه‌وه. گه‌رچی له گێڕانه‌وه‌کاندا بڕێ جار به هۆی کۆچ له شوێنێکه‌وه بۆ شوێنه‌ێکی تر ئاڵوگۆڕیان پێوه دیاره، بەڵام به‌شێکی به‌رچاو له‌و جیاوازیانه به هۆی شێوه‌کانی گواستنهوهی ده‌یتا فه‌رهه‌نگییه‌کانی کۆمه‌ڵگای نه‌نووس و زارهکی بۆ کۆمه‌ڵگای بنووس ڕوویان داوه.
گێڕانه‌وه زاره‌کییه‌کانی ڕۆسه‌م و زۆراو وێڕای پاراستنی چوارچێوه‌ی خۆیان له نموونه نووسراوه‌کاندا، جیاوازیگه‌لێکیان تێدا ده‌بینرێت که هه‌ر کامه‌یان له جێی خۆیاندا جێی تێڕامان و وردبوونه‌وه‌ن. بۆ تێگه‌یشتنی زۆرتر نویشکێک له هه‌ر کام له گێڕانهوهکان ده‌خینه به‌رچاو و دواتر بهکورتی ده‌په‌رژینه سه‌ر لێکچوون و جیاوازییه‌کانیان.
گێڕانه‌وه‌ی یه‌که‌م
ڕۆسه‌م پاڵه‌وانێکی بێ‌وێه‌نه‌یه و له نێو هه‌موو پیاوان و ژناندا تاقانه‌یه. پاش چه‌ند ساڵ ده‌یهه‌وێ بزه‌وجێ و هیچکه‌س شیاوتر له کچی پادشای ڕووم نادۆزێته‌وه. زه‌وجینی ڕۆسه‌م له‌گه‌ڵ کچی پادشای ڕووم کورت ماوه‌یه بۆ ئه‌وه‌ی ڕۆسه‌م خاوه‌ن خۆیه‌کی بێ‌قه‌رار و شه‌ڕکه‌ره و زۆرتر حه‌زی له ڕاو و شه‌ڕه تا مانه‌وه له لای ژن و منداڵ. ژنه‌که‌ی به جێ دێڵێت و بازووبه‌نێک وه‌کوو یادگاری له لای داده‌نێت تا وه‌کوو نیشانه‌یه‌ک له لای خۆی بیپارێزێت تا ئه‌گه‌ر کچیان بوو بیبه‌ستێته پرچه‌کانییه‌وه و ئه‌گه‌ریش کوڕیان بوو بیبه‌ستێته بازوویه‌وه. پاش نۆ مانگ کۆڕێکی ده‌بێت و ناوی زۆراوی پێوه ده‌نێت. زۆراو له نێو هه‌ڤالان و هاوته‌مه‌نه‌کانیدا له هه‌موویان به‌هێزتره. جارێکییان له نێو شه‌ڕێکدا به مست یه‌کێ له هاوته‌مه‌نه‌کانی ده‌کوژێت. خه‌ڵکی لۆمه‌ی زۆراو ده‌که‌ن و به زۆڵ‌بوون تۆمه‌تباری ده‌که‌ن. زۆراو ناونیشانی باوکی له دایکی ده‌پرسێت و ئه‌ویش بۆی ده‌گێرێته‌وه و ده‌ڵێت که ئێستا له ئێراندایه. هه‌ر له‌و ساڵانه‌دا شه‌ڕێک له نێوان ئێران و ڕوومدا ڕووده‌دات. له‌شکری ڕووم هێرش ده‌کاته سه‌ر ئێران و زۆراو ده‌وری سه‌ره‌کی ده‌گێرێت لهم شه‌ڕه‌دا و له هه‌ر کوێ ئه‌و هه‌یه سه‌رکه‌وتنیش له‌گه‌ڵ سپای ڕوومدا مسۆگه‌ر ده‌بێت. هه‌واڵی ئه‌م پاڵه‌وانه نوێیه ده‌گاته گوێی ڕۆسه‌م. نهیاران ئاگاداری ئه‌وه بوون که زۆراو کوڕی ڕۆسه‌مه و مه‌ترسی ئه‌وه‌یان هه‌‌بوو که یه‌کتر بناسنه‌وه و یه‌کێتیه‌ک پێک بێنن. ڕۆسه‌م شانازی ده‌کات به‌وه‌ی که به ناوی ئێرانه‌وه له‌گه‌ڵ دوژمنان به‌شه‌ڕ دێت و وێڕای وه‌بیرهێنانه‌وه‌ی پاڵه‌وانییه‌کانی، زۆریش به خۆیدا هه‌ڵده‌ڵێت. زۆراو ده‌یه‌وێت ڕۆسه‌م ته‌نیا ناوی خۆی بدرکێنێت و ڕۆسه‌م ته‌نیا خوازیار و تامه‌زرۆی شه‌ڕه. زۆرانبازی ده‌ستپێده‌کات و ڕۆسه‌م به عه‌رزا ده‌درێت. ڕۆسه‌م فێڵ ده‌کات و ده‌ڵێت مه‌رجی سه‌رکه‌وتن سێ جار به عه‌رزا درانه. زۆراو و مه‌رجه‌که قه‌بووڵ ده‌کات. ڕۆسه‌م که چل مه‌ن زۆری له لای یه‌زدان وه‌کوو بارمته دانه‌وه، وه‌ریده‌گرێته‌وه و ڕۆژی دوایی زۆراو به عه‌رزا ده‌دات و به خنجه‌ر جگه‌ری زۆراو هه‌ڵده‌دڕێت. زۆراو هه‌ڕه‌شه‌ی تۆڵه‌ی باوکی لێ ده‌کات و ڕۆسه‌م ناونیشانی باوکی لێ ده‌خوازێت و زۆراو بازووبه‌نه‌که‌ی پیشان ده‌داتێ و ده‌ڵێت که کوڕی ڕۆسه‌می زاڵه. ڕۆسه‌م به په‌رۆشه‌وه به‌ریدێک ده‌نێرێت که نۆشدارووی بۆ بێنێت و پادشای دڵڕه‌ق نایداتێ. پزیشکێک دێته لای زۆراو و له ڕۆسه‌م ده‌خوازێت که سه‌ری زۆراو له سه‌ر ئه‌ژنۆیه‌وه ڕاگڕێت و تا چل شه‌و و ڕۆژ جووڵه نه‌کات تا بڕینه‌کانی زۆراو ساڕێژ بن. ڕۆسه‌میش وا ده‌کات بەڵام نهیاران که ورده ورده چاکبوونه‌وه‌ی زۆراو ده‌بینن فێڵێکی لێ ده‌که‌ن که ڕۆسه‌م چاو له زۆراو هه‌ڵبڕێت و زۆراو بکوژرێت. ئه‌وان گه‌له‌یه‌ک ئاسک و گۆڕ به‌ره‌و ڕۆسه‌م به‌ڕێ ده‌که‌ن و ڕۆسه‌میش که شه‌یدای ڕاو و که‌واوه له ناکاو هه‌ڵده‌ستێته سه‌ر پێیان و تیرێک له که‌وان ده‌هاوێژێت. که‌وابوو ئه‌م ئیشتیا و هه‌وای ڕاوه هۆکاری نه‌مانی زۆراوه. ڕۆسه‌م دوای ئه‌م کاره‌ساته لێوه ده‌بێت و دوور له هه‌موو پادشاکان له مازنده‌ران ده‌گیرسێته‌وه و تا کۆتایی ته‌مه‌نی له‌وێ ده‌مێنێته‌وه.
گێڕانه‌وه‌ی دووهه‌م
ڕۆژێک ڕۆسه‌م بۆ ڕاو ده‌چێته کوێستان. له نزیک گوندێک ده‌گاته چه‌ند که‌س له نهیاران و له‌گه‌ڵیان به شه‌ڕ دێت و هه‌موویان ده‌کوژێت. ژنێک به ناوی «ته‌لان» که یارمه‌تی ڕۆسه‌می داوه، بانگه‌هێشتی ماڵی خۆی ده‌کات. ڕۆسه‌میش قه‌بووڵ ده‌کات. ته‌لان باسی چیرۆکی دڵداری خۆی له‌گه‌ڵ خه‌سره‌وی کۆچکردوو ده‌کات. خه‌سره‌و له مێژه‌وه له‌گه‌ڵ زاڵی زه‌ڕ دوژمه‌نایه‌تیی بووه. ڕۆژێک که خه‌سره‌و خه‌ریکی دروێنه بووه زاڵ له پشته‌وه به داس سه‌ری له لاشه جیا ده‌کاته‌وه و به‌م شێوه‌یه ده‌یکوژێت. ته‌لان که به‌عه‌زره‌ت بووه منداڵێکی له خه‌سره‌و هه‌بێت. کینه و دوژمنی زاڵ و بنه‌ماڵه‌که‌ی له دڵدا ماوه و ئاگاداری ئه‌وه‌ش نییه که ڕۆسه‌م کوڕی هه‌ر ئه‌و زاڵه‌یه. ته‌لان هه‌روه‌ها باسی زوڵم و سته‌می گوندی لای خوار ده‌کات و له لای ڕۆسه‌م ده‌کڕووزێته‌وه، ڕۆسه‌میش ده‌چێت و گوندی لای خوار ده‌ڕووخێنێت. ئه‌مه‌ش به‌هۆی میوانداریی باشی ته‌لانه‌وه ده‌یکات. ته‌لان به بینینی هێز و به‌ژن‌وبالای ڕۆسه‌م گراوی ده‌بێت و خوازیاری ئه‌وه ده‌بێت که منداڵێکی له ڕۆسه‌م هه‌بێت. له کاتی ڕاو له چیا و کوێستان ته‌لانیش له‌گه‌ڵی ده‌ڕوات و ڕازی ئه‌شقی خۆی ئه‌درکێنێ و ڕۆسه‌میش هیواکه‌ی جێ‌به‌‌جێ ده‌کات. له کاتی گه‌ڕانه‌و ڕۆسه‌م بازووبه‌نێکی (ملوانکه) پێ ده‌دات و ناونیشانی خۆی پێ ده‌ڵێت و خوازیاری ئه‌وه ده‌بێت که ته‌لان گوناهـ و تاوانی باوکی ببه‌خشێت بەڵام ته‌لان ئه‌و ڕقه‌ی له دڵدایه و فه‌رامۆشی ناکات. زۆراو له‌دایک ده‌بێت و له ڕووی هێز و پاڵه‌وانییه‌وه له هه‌موو پاڵه‌وانه‌کانی ناوچه سه‌رتره. زۆراو ده‌یه‌وێ بزانێ که باوکی کێیه. دایکی ده‌ڵێت باوکت ساڵه‌هایه بۆ شه‌ڕ ڕۆیشتووه و نه‌گه‌ڕاوه‌ته‌وه. که‌سێک باسی به‌سه‌رهاتی خه‌سره‌و و کوژرانی به ده‌ست زاڵی بۆ ده‌کات و ئه‌ویش ڕقی هه‌ڵده‌ستێت و بڕیار ئه‌دات که ڕۆسه‌م بکوژێت. دایکی که ئه‌م باسه ده‌بیسێت باسی په‌یوه‌ندیی خۆی و ڕۆسه‌می بۆ ده‌کات. زۆراو دایکی ده‌کوژێت و پارچه‌‌پارچه‌ی ده‌کات و هه‌ر پارچه‌یه‌کی له سه‌ر کێوێکه‌وه داده‌نێت و له تۆڵه‌ی ئه‌وه‌ی که وه‌کوو زۆڵ چاویان لێ کردووه ڕوو له سپای ئێران ده‌کات تا تۆڵه‌ی خۆی له ڕۆسه‌م بگرێته‌وه. له ڕێگادا ده‌گاته پیاوێک و ناونیشانی ڕۆسه‌می لێ ده‌پرسێت. ئه‌و پیاوه‌ش شه‌غاد (شوغاڵ) زڕبرای ڕۆسه‌مه. کاتێ ئاگاداری بڕیاره‌که‌ی زۆراو بۆ کوشتنی ڕۆسه‌م ده‌بێت ڕێنوێنیی ده‌کات که چۆن ڕووبه‌ڕووی ڕۆسه‌م ببێته‌وه. شه‌غاد خۆشحاڵ بووه به‌م شه‌ڕه و کوژرانی هه‌ر کام لهم دووکه‌سه‌ی به سه‌رکه‌وتنێک بۆ خۆی زانیوه، ئه‌وان ده‌چنه لای سپای ڕۆسه‌م و زۆراو به تووڕه‌یییه‌وه بانگ له ڕۆسه‌م ده‌کات تا له‌گه‌ڵی به‌شه‌ڕ بێت. ڕۆسه‌م که نایناسێته‌وه و مه‌به‌ستیشی له شه‌ڕ نازانێت حه‌زی له شه‌ڕ نابێت بەڵام شه‌غاد زۆراو و وه‌کوو که‌سێکی لاڕێ و فریوکار ده‌ناسێنێت و دەبێته هۆی داگیرسانی شه‌ڕ له نێوانیاندا. ئه‌وان یه‌ک ساڵی ڕه‌به‌ق زۆران ده‌گرن و ئه‌ونده یه‌کتر ده‌کوتن که هیلاک ده‌بن. زۆراو که زۆر بریندار بووه له گیانه‌لادا «نیشان»ه‌که پیشانی ڕۆسه‌م ده‌دات و به‌یه‌کجاری سه‌رده‌نێته‌وه به‌ڵام کار له کار ده‌ترازێت و داخی مه‌رگی زۆراو بۆ هه‌میشه له دڵی ڕۆسه‌مدا ده‌مێنێته‌وه.
گێڕانه‌وه‌ی سێهه‌م
ڕۆسه‌م بو ڕاو ده‌چێته ده‌ره‌وه گۆڕێک ده‌کوژێت و ده‌یبژرێنێت. پاش خواردنی گۆڕه‌که خه‌وێکی قورس له‌شی داده‌گرێت. لهم کاته‌دا چه‌ندین سوارکاری تورک ڕه‌خشه‌که‌ی ده‌دزن. ڕۆسه‌م به دووی ئه‌سپه‌که‌یدا ده‌چێته شاری سه‌مه‌نگان و شای سه‌مه‌نگان به په‌رۆشه‌وه بانگه‌هێشتی ده‌کات و ده‌یباته‌وه بۆ کۆشکی خۆی و به‌ڵێنی پێ ده‌دات که ڕه‌خشی بۆ بدۆزێته‌وه. که شه‌و دادێت ته‌همینه -که وه‌کوو فریشته‌یه‌ک جوان بووه- دێته سه‌رنوێنی ڕۆسه‌م. ڕۆسه‌م به‌خه‌به‌ر دێت و به ته‌همینه‌ی جوان ده‌ڵێت:
دێوی یا په‌ری، یا فرشته‌نی په‌ێ کی هاته‌نی، په‌ێ کی نشته‌نی
ته‌همینه له وه‌ڵامدا ده‌ڵێت:
نه جن نه په‌ری، نه فرشته‌نم په‌ێ توو هاتمه، په‌ێ توو نشته‌نم
ڕۆسه‌م ڕازی ده‌بێت و مانگێک له‌وێ ده‌مێنێته‌وه و پاش ئه‌وه بازووبه‌نێک وه‌کوو یادگار به جێ دێڵێت که ئه‌گه‌ر کچیان بوو بیبه‌ستێت به قژیه‌وه و ئه‌گه‌ر کوڕیان بوو بیبه‌سێته باڵیه‌وه. پاش نۆ مانگ ته‌همینه کۆڕێکی ده‌بێت و ناوی زۆراوی لێ ده‌نێت. زۆراو زۆر جیاواز بوو. له یه‌ک ساڵیدا وه‌کوو دووسالان و له ته‌مه‌نی نۆ ساڵاندا له هه‌موو پیاوانی شار به‌هێزتر بوو. ڕۆژێکیان له کاتی یاری، زۆراو ویستی که کڵاوی یه‌کێ له مندالان بڕفێنێت. بەڵام ئه‌وه‌نده ده‌ست و په‌نجه‌ی به‌هێز بوو که سه‌ری ئه‌وی هه‌ڵکه‌ند. دایک و باوکی ئه‌و کوڕه کوژراوه که توانای شه‌ڕ و دژایه‌تی له‌گه‌ڵ زۆراویان نه‌بوو دایانه به‌ر جنێو و به بێ‌باوک و حه‌رامزاده بوون تومه‌تباریان کرد. زۆراو هاته ماڵه‌وه له دایکی ویست که ڕاستی هه‌موو شتێکی پێ بڵێت نه‌یڵێتی ده‌یکوژێت. دایکی باسی ڕۆسه‌می بۆ کرد و براکه‌ی خۆی که که‌ڕ و لاڵ بوو و ڕۆسه‌می ده‌ناسی، له‌گه‌ڵ زۆراو به‌ڕێ کرد تا پێکه‌وه بڕۆن بۆ ئێران. ئه‌وان له‌شکرێکیان ڕازاندوه و هه‌واڵی ئه‌م له‌شکره گه‌یشته ئه‌فراسیاو. ئه‌فراسیاو له‌شکرێکی بۆ یارمه‌تیی زۆراو نارد و به‌م کاره ویستی که ئه‌وان بتوانن ڕۆسه‌م له ناو ببه‌ن. لهم لاشه‌وه به گرووپێک ڕایسپارد که ئه‌گه‌ر شه‌ڕ ڕووی نه‌دا به شێوەیه‌کی نهێنی زۆراو بکوژن. زۆراو گه‌یشته ئێران و پاسه‌وانه سنوورپارێزه‌کانی تێکشکاند. هه‌واڵی ئه‌م هاتنه گه‌یشته که‌یکاووس. که‌یکاووس گووده‌رزی نارد به شوێنی ڕۆسه‌مدا و چوونه مه‌یدانی شه‌ڕه‌وه. که شه‌و داهات ڕۆسه‌م به شێوه‌یه‌کی نهێنی بۆ دیتنی زۆراو ده‌چێته نێو سپای تورکانه‌وه. له ناکاو ده‌گاته ژن‌براکه‌ی و ده‌یکوژێت. ڕۆژی دوایی زۆراو هێرش ده‌کاته سه‌ر له‌شکه‌ری ئێرانه‌وه. ڕۆسه‌م ده‌چێته مه‌یدانه‌وه و له به‌رامبه‌ر زۆراوه‌وه ڕاده‌وه‌ستێت ئه‌وان له هه‌موو که‌ره‌سته‌کانی شه‌ڕ که‌ڵک وه‌رده‌گرن و له ئاکامدا ده‌که‌ونه زۆران. ڕۆسه‌م توانای زۆرانی نامێنێت و پشتی به عه‌رزا ده‌درێت لهم کاته‌دا بۆ ئه‌وه‌ی به خنجه‌ری زۆراو نه‌کوژرێت فێڵێک ده‌کات و ئه‌ڵێت له یاسای پاڵه‌وانی ئێمه‌دا:
هه‌ر که یه‌ێباره، وارد بی وه خاک باته بووه‌خشی، وه یه‌زدان پاک
وه‌ڕگێران: هه‌ر که‌س ئه‌وه‌ڵ جار به عه‌رزا بدرێت دەبێ بۆ ره‌زای یه‌زدانی پاک ببه‌خشرێت.
زۆرای که‌م‌ئه‌زموون و خام ئه‌م یاسایه قبووڵ ده‌کات و به‌ری ده‌دات و له ڕۆژی دووهه‌میشدا هه‌ر به‌و بیانووه ده‌ستی لێ هه‌ڵده‌گرێت و وازی لێ ده‌هێنێت:
هه‌ر که دوم بار، وارد بی وه خاک باته بووه‌خشی، وه یه‌زدان پاک
له شکستی سێهه‌میشدا ڕۆسه‌م که هیچ چاره‌یه‌ک نادۆزێته‌وه ڕوو له بیابان ده‌کات و پاش گریانێکی زۆر له خوا ده‌پاڕێته‌وه که ئه‌و هێزه‌ی پێی ببه‌خشێته‌وه که له کاتی ڕاوه‌دوونانی ڕەخش پێ به‌خشیبوو هه‌ر ئه‌و هێزه‌ی که ئه‌وه‌نده‌ی چل که‌ڵه‌گا ئه‌بوو تا ڕاده‌یه‌ک که له کاتی ڕۆیشتندا پێیه‌کانی تا ئه‌ژنۆ ئه‌چوونه نێو عه‌رزه‌وه. خودا هێزه‌که‌ی پێ به‌خشییه‌وه و ڕۆسه‌م گیانێکی تازه‌ی وه‌خۆگرت. ئه‌وان دیسان به شه‌ڕ هاتن و زۆراو داوای لێ کرد که کۆتایی به شه‌ڕ بێنن بەڵام ڕۆسه‌م ده‌یزانی که ئه‌مڕۆ ڕۆژی به‌ختیاری و سه‌رکه‌وتنیه‌تی و چرای چاره‌نووسی زۆراو ڕووی له کزی و کوژانه‌وه ناوه. پاش وتووێژێکی کورت زۆرانبازی ده‌ست پێ ده‌کاته‌وه و له ماوه‌یه‌کی کورتدا ڕۆسه‌م زۆراو به عه‌رزا ده‌دات و بێ ئه‌وه‌ی گوێ بداته هاواری زۆراو به خنجه‌ر سینگی هه‌ڵده‌دڕێت. زۆراو ده‌ڵێت من سێ جار به ده‌نگی ئامان و هاواری تۆوه هاتم، بەڵام تۆ وات نه‌کرد. ئه‌گه‌ر وه‌کوو ماسی بچیته بنی ده‌ریاوه یان وه‌کوو سیمورغ له ته‌شقی ئاسمان بگرسیته‌وه، تووشت له تووشی باوکم نابێته‌وه و تۆڵه‌ی منت لێ ده‌ستێنێته‌وه. ڕۆسه‌م ناونیشانی باوکی لێ ده‌پرسێت و ئه‌ویش ناوی ڕۆسه‌م دێنێت و «نیشانی ئاقێق» که له سه‌ر بازووبه‌نه‌که‌یه‌تی پیشانی ده‌دات.
کاتێ که ڕۆسه‌م کراسه‌که‌ی داده‌ڕێت و نیشانه‌که له سه‌ر بازووی ئه‌وه‌وه ده‌بینێت هاواری لێ هه‌ڵده‌ستێت. بڕێ له پاڵه‌وانانی مه‌یدانی شه‌ڕ که دێنه لای ڕۆسه‌م ده‌بینین که زۆراو خه‌ڵتانی خوێن بووه و ڕۆسه‌میش به گریانه‌وه پیێان ده‌ڵێت که جگه‌ری زۆراوی هه‌ڵدڕیوه. ڕۆسه‌م داوای پزیشک ده‌کات. پزیشک دێت و به ڕۆسه‌م ده‌ڵێت: که ئه‌گه‌ر ده‌ته‌وێت کوڕه‌که‌ت نه‌مرێت دەبێ چل شه‌و و ڕۆژ به کۆڵیه‌وه بگریت و بیگه‌ڕێنیت بێ ئه‌وه‌ی له سه‌ر زه‌وی دایبنه‌یت و خۆڵاویی بکه‌یت. ڕۆسه‌م وایکرد. به شه‌وان و ڕۆژان به کۆڵیوه ده‌یگه‌ڕاند له ڕۆژی سی و هه‌شته‌مدا پیره‌ژنێک ده‌ڕواته لای ئه‌فراسیاو و ده‌ڵێت من ئه‌توانم کارێک بکه‌م که ڕۆسه‌م، زۆراو له کوڵیه‌وه دابگرێت و زۆراو بمرێت تۆیش له پاداشتی ئه‌وه که‌رێکی کوڵکنم بده‌رێ. ئه‌فراسیاویش ئه‌م پێشنیاره‌ی په‌سه‌ند کرد. پیره‌ژنه‌که هاته لای ڕۆسه‌م و کوتێ له قوماشی ده‌وار (ره‌ش ماڵ)ی به ده‌سته‌و گرتبوو و په‌یتا په‌یتا به به‌ردێکدا ده‌یکوتا و ده‌یشۆرد. ڕۆسه‌م له دووره‌وه بۆی ده‌ڕوانی و تاقه‌تی تاق بوو و وتی ئه‌م کاره چییه ده‌یکه‌ی؟ پیره‌ژنه وتی ئه‌م کاره ده‌که‌م تا سپی بێته‌وه. ڕۆسه‌م پرسیاری کرد ڕه‌ش چۆن سپی ده‌بێته‌وه؟! پیرهژنهش وتی: ئه‌ی مردوو چۆن زیندوو ده‌بێته‌وه؟ ڕۆسه‌میش تووڕه بوو و زۆراوی له سه‌ر عه‌رز دانا و پیره‌ژنه‌ی کوتایه سه‌ر تاشه به‌رده‌که و هه‌لار هه‌لاری کرد. که گه‌ڕایه‌وه دی که زۆراو گیانی به‌خت کردووه. پاش چل ڕۆژ چه‌مه‌ر زۆراویان برده‌وه بۆ زابول و له‌وێ ناشتیان.
جیاوازیی گێرانه‌وه‌کان
ده‌توانین بڵێین که لێکچوونێک له پێکهاته‌ی سه‌ره‌کیی چیرۆکه‌کان له گێڕانه‌وه‌کانی زاگرۆسدا هه‌یه و جیاوازییه‌کانیان به‌گشتی لهم چه‌ند خاڵه‌دایه:
ئه‌لف) شازاده بوون، جن یان په‌ری بوون و سۆزانی بوونی ته‌همینه. سه‌باره‌ت به ته‌همینه گێڕانهوهکان جیاوازن برێکیان وه‌کوو گێڕانه‌وه‌ی دووهه‌م له که‌سایه‌تی «ته‌لان»دا ده‌وری هه‌یه و له گێڕانه‌وه‌یه‌کی تردا کچی پادشای سه‌مه‌نگانه. بەڵام له گێڕانه‌وه‌ی یه‌که‌مدا هیچکام له‌وانه نییه و به بێ ناوبردن له ناوی دایکی زۆراو ته‌نیا له ژێر ناوی کچی پادشای ڕووم ناوه‌زد کراوه.
ب) پێکه‌وه‌نووستنی ڕۆسه‌م و ته‌همینه به شێوهی ماره‌برین یان له ده‌ره‌وه‌ی یاسا. له بڕێ له گێڕانهوهکان ئاماژه‌یه‌کی واتادار به ماره‌بڕینی ته‌همینه بۆ ڕۆسه‌م له لایەن باوکی ته‌همینه (شای سه‌مه‌نگان)وه کراوه. هه‌روه‌ها ئاماژه کراوه بهپێی یاسای سه‌مه‌نگان په‌یمانی هاوژینیان به‌ستووه. به پێی ئه‌م گێڕانه‌وانه شای سه‌مه‌نگان له قازی ویستوویه‌تی که ته‌همینه‌ی بۆ ماره ببڕن. له گێڕانه‌وه‌ی دووهه‌م که تۆزی جیاوازه؛ ته‌لان ژنێکه که واز له ڕۆسه‌م ناهێنێت و داوای جووتبوونی لێ ده‌کات. له‌گه‌ڵی بۆ ده‌شت و نزار ده‌ڕوات و له ئاکامدا بۆ مه‌به‌سته‌که‌ی خۆی سه‌رده‌که‌وێ. ته‌لان لهم چیرۆکه‌دا ده‌وری ژنێکی سۆزانی ده‌گێڕێت. زۆراو لهم چیرۆکه پاش ئاگادار بوون له کرده‌وه‌ی خراپی دایکی، ده‌یکوژێت و ئه‌نجن‌ئه‌نجنی ده‌کات و بۆ تۆڵهسهندنهوه له‌گه‌ڵ ڕۆسه‌م به‌شه‌ڕ دێت. جیاوازی ئه‌م دوو گێڕانه‌وه دەبێته هۆی ئه‌وه‌ی که له یهکێکیاندا زۆراو له پاش خۆی هیچ بنه‌ماڵه‌یه‌ک و منداڵ و خانه‌دانێکی به شۆنه‌وه نه‌بێ و له ئه‌ویتریشدا به‌پێچه‌وانه‌وه. بهپێی گێڕانه‌وه‌ی یه‌که‌م (ماره‌بڕین) پاش مه‌رگی زۆراو له له‌شکرکێشی دایکی بۆ زابول، زاڵ وه‌کوو ناوجیکه‌رێک ته‌همینه و ڕۆسه‌م ئاشت ده‌کاته‌وه. ئه‌م ئاشتییه دەبێته هۆی به‌دیهاتنی که‌سایه‌تیگه‌لێکی نوێ وه‌کوو فلامه‌رز و ئازه‌رگوشه‌سپ و پاشان سه‌رهه‌ڵدانی چیرۆکی زۆر درێژی فلامه‌رز و به‌رزوو و پاڵه‌وانانی تری لێی ده‌بێته‌وه. بەڵام به پێی گێڕانه‌وه‌ی دووهه‌م (پێکه‌وه‌نووستن له ده‌ره‌وه‌ی یاسا) زۆراو پێش له نه‌مانی خۆی دایکی ده‌کوژێت و که خۆیشی ده‌کوژرێت کۆتایی به هه‌موو شتێک دێت.
ج) کوژرانی ته‌همینه به ده‌ستی زۆراو یان شانازی به‌وه‌ی که کوڕی پاڵه‌وانه
وه‌کوو باس کرا جیاوازیی گێڕانه‌وه‌ی یه‌که‌م و دووهه‌م بووه‌ته هۆی دروست‌بوونی دوو ئه‌نگێزه‌ی ته‌واو جیاواز. له یهکێکیاندا ئه‌نگێزه‌ی تۆڵهسهندنهوه له پیاوێک که ده‌ستدرێژیی نامووسی زۆراوی کردووه و له ئه‌ویتردا ئه‌وینی دۆزینه‌وه‌ی گه‌وره‌پیاوێکه که به به‌دستهێنانی ئه‌و ده‌کرێ هه‌وو جیهان بێنێته ژێر ڕکێفی خۆی. ئه‌م دو ئه‌نگێزه بووه‌ته هۆی پێک‌هاتنی دوو ڕه‌هه‌ندی جیاواز بۆ ڕووبه‌رووبوونه‌وه‌ی زۆراو له‌گه‌ڵ دایکیدا. یه‌کێکیان کوشتنی ئه‌وه به خراپترین شێوه و ئه‌ویتریان شانازی‌کردنه به ئه‌و.
د) چۆنیەتیی دزینی ڕەخش و جووتبوونی له‌گه‌ڵ مایینی سه‌مه‌نگانی و له‌دایکبوونی ڕەخشی زۆراو
له یه‌کێ له گێڕانه‌وه‌کاندا ئه‌مه ڕەخشه که له کاتی خه‌و و پشووی ڕۆسه‌مدا هۆساره‌که‌ی به‌رده‌دا و به‌ره‌و سه‌مه‌نگان ده‌ڕوات و بۆ جوتبوون له‌گه‌ڵ مایینه‌کانی ئه‌وێ ته‌وێڵه‌که‌یان وێران ده‌کات. به پێی ئه‌م گێڕانه‌وه ڕەخش پشتی زۆرێک له‌و مایینانه‌ی شکاندووه و خاوه‌نی مایینه‌کان که ئاگاداری ئه‌م ڕووداوه ده‌بێ مایینێکی به‌که‌ڵ دێنێ و له سه‌ر به‌ردێکه‌وه رایده‌گرێ تا ڕەخش له‌گه‌ڵیدا جووت بێت و به‌م شێوه‌یه ڕەخشی زۆراو له دایک ده‌بێت. له گێڕانه‌وه‌ی سێهه‌مدا ڕاوچیانی تورک ڕەخش ده‌ڕفێنن و له گێڕانه‌وه‌یه‌کی تردا که لێکچوونێکی زۆری له‌گه‌ڵ درێژه‌ی ئه‌م گێڕانه‌وه هه‌یه ته‌همینه له ڕاوچیانی تورک ده‌خوازێت که ڕەخش ببه‌نه سه‌مه‌نگان تا ڕۆسه‌م که‌وێته دووی ئه‌سپه‌که‌ی و ته‌همینه به دیتنی شاد بێته‌وه، ئه‌م گێڕانه‌وه له زمانی ته‌همینه‌وه ئه‌و کاته‌ی که ده‌چێته لای ڕۆسه‌م، باس کراوه.
هـ) هۆکاره‌کانی مه‌رگی زۆراو (کاووس یا ئه‌فراسیاو)
گێڕانه‌وه زاره‌کییه‌کان هیچ به‌ڵگه‌یه‌ک به‌ده‌سته‌وه ناده‌ن که هۆکاری سه‌ره‌کیی دوژمنایه‌تیی زۆراو چی بووه؟ هه‌ر به‌و جۆره‌ی که له گێڕانه‌وه‌ی سێهه‌مدا ئاماژه کراوه. ئه‌فراسیاو پیره‌ژنێک هان ده‌دا که زۆراو له ناو به‌رێت و له گێڕانه‌وه‌ی یه‌که‌مدا ئه‌وه که‌یکاووسه که له ترسی یه‌کیه‌تیی ڕۆسه‌م و زۆراو پیره‌ژنێک ده‌نێرێت و پیره‌ژنه‌کش به وه‌رگرتنی یه‌ک باری قاتر (یان به‌رامبه‌ر به کێشی خۆی) په‌شم (خوری)، دەبێته هۆی مه‌رگی زۆراو. سکه‌ڕۆیی و هه‌ڵوه‌دای ڕاو و که‌واوکردنی گۆڕیش له هوکاره‌کانی تری مه‌رگی زۆراوه. گێڕانه‌وه‌یه‌کی تریش که نزیکه به گێڕانه‌وه‌که‌ی شانامهی فێرده‌وسی ئه‌وه‌یه باسی نۆشدارووی تێدا کراوه که که‌یکاووس له ناردنی ده‌رمانه‌که ده‌ست ڕاده‌گرێت و کاتێ که ڕۆسه‌م به زۆر نۆشدارووه‌که له سنۆقی شاهی ده‌ردێنێت ئیدی دره‌نگ بووه و به‌که‌ڵک نایه‌ت.
و) سه‌باره‌ت به چۆنیەتی کوژرانی زۆراو له گێڕانه‌وه‌ی سێهه‌مدا
پیره‌ژنه‌که داوای شت ده‌کات تا زۆراو بکۆژیت، بەڵام له گێڕانه‌وه‌ی تردا ئه‌مه کاووسه که به قه‌د کێشی پیره‌ژنه‌که زێڕ و زیوی پێ ده‌دات، بەڵام ئه‌و نایه‌وێت و هه‌ر به‌و ئه‌ندازه «په‌ته‌گ» (خوری کۆنه)ی ده‌وێت و کاری خۆی ده‌کات. له گێڕانه‌وه‌یه‌کی تردا پزیشک داوا له ڕۆسه‌م ده‌کات منداڵه‌که‌ی به کۆڵه‌وه بگرێت و هه‌فت جار له ڕووباره‌که تێپه‌رێت و بگه‌ڕێته‌وه تا زیندوو بمێنێت. کاتێ که ڕۆسه‌م خه‌ریکی هاتوچۆ ده‌بێت پیره‌ژنه‌که (که‌یوانوو) پیلانه‌که‌ی خۆی بۆ وه‌رگرتنی خوری یان په‌ته‌گێکی که‌م‌بایه‌خ به‌م شێوه‌یه ده‌ست پێ ده‌کات: کوته قوماشێکی ڕه‌شماڵێک ده‌شۆرێت و ده‌یکوتێته‌وه تا سپی بێته‌وه. ئاکامه‌که‌شی ئه‌وه بوو که باسمان کرد.
له گێڕانه‌وه‌یه‌کی تردا که له ده‌سنووسی «ته‌بیب»دا هاتووه ڕۆسه‌م دەبێ چل شه‌و و ڕۆژ سه‌ری زۆراو له سه‌ر ئه‌ژنۆی خۆی ڕاگرێت تا زۆراو چاک بێته‌وه. پاش تێپه‌‌ڕینی سی ڕۆژ که به‌ره‌و چاکبوونه‌وه ده‌ڕوات، کاووس لهم شته ئاگادار ده‌که‌نه‌وه، ئه‌ویش بۆ به‌رگری له یه‌کیەتی و یه‌کبوونی ئه‌وان فه‌رمان ئه‌دات که به هه‌ر شێوه‌یه‌ک له شێوه‌کان زۆراو له ناو بچێت. ئه‌و پیرهژنهش ده‌بێته هۆکاری ئه‌م کوژرانه. له گێڕانه‌وه‌ی یه‌که‌مدا هۆکاری کوژرانی زۆراو ڕاو و خواردنی که‌واوه و هه‌روا که باس کرا ڕۆسه‌م به هۆی فێڵی ئه‌وان و چڵێسیی خۆیه‌وه تووش ده‌بێت.
[1] Murray Anthony Potter, A.M. 1902. Sohrab and Rustem: The Epic Theme of a Combat between Father and Son. A Study of its Genesis and Use in Literature and Popular Tradition, London.
[2] له گرینگترینی ئه‌م نه‌قڵ و گێڕانه‌وانه، گێڕانه‌وه‌ی هیلده براند و هادو براندی ئاڵمانییه (Hildebrandslied) که له سه‌ده‌ی هه‌شته‌می زایینیدا نووسراوه‌ته‌وه و بۆ یه‌که‌م جار له لایەن براکانی گریمه‌وه له ساڵی 1812 بڵاو بووه‌ته‌وه. گێڕانه‌وه‌ی‌تر هی ئیلیامۆرۆمتز و فاڵکونه (Ilya Murometz and Falcon) له پاڵه‌وانه‌کانی شاری کیێف و وا ده‌رده‌که‌وێت که په‌یوه‌ندیی به گێڕانه‌وه‌کانی گرووپی باکووری ڕۆژئاوایی رووسیه‌وه هه‌یه. زه‌مه‌نی ئه‌م گێڕانه‌وانه بۆ سه‌ده‌کانی دوازده تا چوارده‌ی زایینی ده‌گه‌ڕێننه‌وه، هه‌روه‌ها چیرۆکی که‌ونارای کووکاکۆ (Moari tale of Kokako) و چیرۆکی هۆتۆنۆی (Hoto-Nui) که سه‌باره‌ت به ڕه‌سه‌نایه‌تی نیووزله‌ندی‌بوونی ئه‌م چیرۆکانه مشت‌و‌مڕی زۆری له سه‌ر کراوه چیرۆکی که‌ونارای کوچولاین و کونلاوخ (Cuchulainn and Conlaoch) که هی ئیرله‌نده له نموونه گرینگه‌کانی تری ئه‌م جۆره چیرۆکانه‌ن که چه‌ند لاپه‌ڕه‌یه‌کی پرشوبڵاوی لێ به جێ ماوه و ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ سه‌ده‌ی هه‌شتی زایینی له مه‌هابه‌هاراتای هیندیش چیرۆکگهلێک به ناوه‌رۆکی هاوبه‌شه‌وه ده‌بینرێت؛ چیرۆکی ئه‌رجوونا و چیترانگادا یه‌کێ له گرینگترینی ئه‌و چیرۆکانه‌یه که مورای ئانتۆنیی پاتر لێکۆڵینه‌وه‌ی له سه‌ر کردووه که خوێنه‌ر ده‌توانێت له کتێبه‌که‌یدا بیبینێت.
[3] بۆ خوێندنهوهی چه‌ندین وتاری پڕبایه‌خ سه‌باره‌ت به‌م هه‌ڵبه‌سته ئاڵمانییه بڕوانن بۆ (Norman 1973) و هه‌روه‌ها بۆ خوێنده‌نه‌وه‌ی ورده‌کارییه‌کانی ئو‌ستووره‌ناسانه و لێکۆڵینه‌وه‌ی به‌راوردکارانه لهم بواره‌دا بڕوانن بۆ (Gutenbrunner 1976).
[4] بۆ ڕوونکردنه‌وه‌ی زۆرتر و شرۆڤه‌ی تێروته‌سه‌لتری ئه‌و چوار نموونه گێرانه‌وه تراژیکی منداڵکوژییه، بڕوانن بۆ: خالقی موتڵه‌ق 1388: 107-61
[5] کاتارسیس (Catharsis) وشه‌یه‌کی یۆنانیه به واتای خاوێن‌کردن، پاڤژکردن یان بێگه‌ردی ده‌روون. زۆرتر کاتارسیسیان وه‌کوو داگری دوو لایه‌نی ترس (Phobos)و به‌زه‌یی (Eleos) زانیوه که یه‌کێکیان نوێنه‌ری لایه‌نی هه‌ستی مرۆڤه و ئه‌ویتریان نوێنه‌ری لایه‌نی زانستی مرۆڤ و هاوکات‌بوونی ئه‌م دوو لایه‌نه هه‌ستاوی-زانستیه ئه‌بێته هۆی بێگه‌ردیی ده‌روون یان کاتارسیس له دڵی به‌رده‌نگدا.
[6] Poetics
[7] ناوه‌رۆکی ئه‌م باسه هی Bennet & Royle 2004: 103 – 4
[8] خالقی موتڵه‌ق 1386: 18
[9] سەبارەت بە بابه‌تی پێکهاته‌ی شانامه و چۆنیه‌تی کۆکردنه‌وه‌ی نه‌قڵه‌کانی، له وتارێکدا نووسه‌ر به تێروته‌سه‌لی باسی لێ کردووه. ئه‌م وتاره له گۆڤاری ئێران‌نامه چاپ کراوه. (بڕوانن بۆ چهمهنئارا 1392: 54 – 46)
[10] Blau 2010: 1
[11] بۆ ئاشنایه‌تیی زۆرتر له‌گه‌ڵ چۆنیه‌تی دانوستانی نێوان خه‌ڵک و نه‌ریتی ئه‌ده‌بی حماسی و پاڵه‌وانیی کوردی بڕوانن بۆ: Allison 2007: 48 -51 هه‌روه‌ها بۆ ئه‌م بابه‌ته ده‌توانن سه‌ردانی Mokri 1904: 355- 63 بکه‌ن.
[12] Non – literate societies
هه‌ر چه‌ند له ئاقاری نه‌ریتی زارهکی لێکۆڵینه‌وه‌ی زۆر کراوه و میراتی پڕبایه‌خی لێکۆڵینه‌وه‌ی زارهکی که ناوه‌نده‌که‌ی ئێستا که له زانکۆی هاروارده پڕه له سه‌ر چاوه‌ی پڕبایه‌خ، پێشنیار ده‌کرێت بۆ زانیاریی زۆرتر لهم بواره‌دا بڕوانن بۆ Ong 1984 و بۆ زانیاری سه‌باره‌ت به یه‌کێ له گرنگترین بیرۆکه‌کانی کاریگه‌ر له لێکۆڵینه‌وه زاره‌کییه‌کان و ئه‌ده‌بی زارهکی بڕوانن بۆ searle، هه‌روه‌ها بڕوانن بۆ Goody 1968 و Kuechler 1987: 238 -55 و بۆ خوێندنهوهی ڕه‌خنه‌یه‌ک له بیروڕاکانی ئه‌و دوانه‌ی پێشوو بڕوانن بۆ Rowlands 1993: 141 – 151.
[13] Allison 2010: 35
[14] Kreyenbroek 2005: 1
[15] بڕوانن بۆ نه‌قڵی «ڕۆسەم و جه‌نگلمه» که له لایەن مامۆستایانی بهناوبانگی کورد (Ordîxānî u celîl, 1978 II: 103- 77 ) ئۆردیخان و جه‌لیلی جه‌لیل که له گوڵبژێری ئه‌ده‌بی زاره‌کیی کوردی له یه‌کیه‌تی سۆڤیه‌ت بڵاو بووه‌ته‌وه. هه‌روه‌ها بڕوانن بۆ Arakelova, 2009.
[16] سه‌باره‌ت به‌مه بڕوانن بۆ
Kreyenbroek Philip. G. & Chamanara, Behrooz (2013). “Literary Gurānī: Koinè or Continuum”, Chez Les Kurdes, H. Bozarslan and C. Scalbert-Yucel (Coordinators), pp. 151-67, Paris, Copy media.
[17] شانامهی کوردی (هه‌ورامی) کۆکردنه‌وه و ساغکردنه‌وه‌ی محه‌مه‌د ڕه‌شیدی ئه‌مینی، 2011، سلێمانی.
[18] شانامهی له‌کی، له سه‌ر ئه‌رکی حه‌مید ئیزه‌د په‌ناهـ، 1384، بڵاوکردنه‌وه‌ی ئه‌ساتیر.
[19] Polytheism
[20] واتای «به‌یت» لێره جیاوازی هه‌یه له‌و واتایه‌ی که له ئه‌ده‌بی عه‌ره‌بی و فارسی سه‌باره‌ت به به‌یت هه‌یه. به‌یت له ئه‌ده‌بی کوردیدا به‌و فۆرمه‌ئه‌ده‌بیه‌ی ده‌گوترێت که داگری گێرانه‌وه‌گه‌لی پاڵه‌وانی، لیریکی یان ئایینین و پێکهاته‌ی شیعریان دروست بووه له چه‌ندین و چه‌ند به‌یت (له واتا فارسی و عه‌ره‌بیه‌که‌ی) به کێش و سه‌روای ئازاده‌وه. ئه‌م فۆرمه ئه‌ده‌بیه زۆرتر له نێوان ئاخێوه‌رانی سۆرانی و کورمانجیدا ده‌بینرێت. له گرینگترین به‌یته‌کان ده‌توانین ئاماژه به‌مانه بکه‌ین: لاس و خه‌زاڵ، دوانزه سواره‌ی مه‌ریوان، قه‌ڵای دمدم و له‌شکه‌ری. بۆ زانیاری زۆرتر بڕوانن بۆ: حه‌سه‌ن پوور 1390.
[21] Reincarnation
[22] ده‌سنووسی “سیرت النبی و غزواته” که له کتێبخانه‌که‌ی نووسه‌ردایه، داگری به‌سه‌رهات و شه‌ڕه‌کانی پێغه‌مبه‌ری ئیسلام (د) له نیمچه دوورگه‌ی عه‌ره‌بستانه و نووسراوی کاک عه‌بدوڕڕه‌حمانی ڕه‌زایی‌یه که له ساڵی 1341 ک. هـ له ئه‌ندازه‌ی گیرفانی و له 288 لاپه‌ڕه‌دا به خه‌تی خۆی نووسیویه‌تی. ئه‌م کتێبه له لایەن هه‌ڤاڵی هێژام کاک سه‌لاحی مه‌نووچێهرییەوە پێشکه‌شی کتێبخانه‌که‌م کراوه. ئه‌و به‌ڕێزه پێشتر ده‌سنووسێکی پڕبایه‌خ له شانامهی کوردیی به من داوه و منی بۆ هه‌تاهەتایە سپاسگوزاری به‌خشنده‌یی و خۆشه‌ویستیی خۆی کردووه.
[23] بۆ خوێندوه‌ی زۆرتر بڕوانن بۆ
Mündliche literature der Kurden in den Regionen Botan und Hekari (Lokman Turgut, 2010, Berlin(
[24] بۆ خۆێنده‌ی زۆرتر سه‌باره‌ت به ئه‌ده‌بی زاره‌کیی حه‌ماسیی کوردیی کرمانجی کتێبی پڕبایه‌خی Zargotina Kurda له دوو به‌رگدا که له لایەن پڕۆفیسۆر ئۆردیخانی جه‌لیل و جه‌لیلی جه‌لیل نووسراوه، ئه‌م به‌رهه‌مه که داگری 91 گێڕانه‌وه‌ی زاره‌کیی ئه‌ده‌بی حه‌ماسیی کوردییه له ساڵی 1968 چاپ کراوه و له 2014 دا جارێیکی تر به ئێدیتێکی نوێوه له ئه‌نستیتۆی کوردناسیی ویه‌ن بڵاو کراوه‌ته‌وه.
[25] بۆ نموونه حه‌میدی ئیزه‌دپه‌نا (9 – 8-: 1384) سهرهڕای ئه‌وه‌ی که شانامه کۆکراوه‌که‌ی خۆی به ناوی «شانامهی له‌کی» ناوه‌زد کردووه سه‌باره‌ت به زمانی شانامه‌که‌دا ده‌ڵێت: زمانی ئه‌م به‌رهه‌مه له‌کییه و ئه‌بێ له‌کی به پاشماوه‌ی زمانی پاڵه‌ویی کۆن بزانین و له درێژه‌ی باسه‌که‌ی خۆیدا زمانی ئه‌و به‌رهه‌مه‌ی کردووه‌ته داره‌‌ده‌ستێک بۆ پیشاندانی جیاوازی له نێوان له‌کی و کوردی و و ده‌ڵێت: له‌که‌کان و کورده‌کان تا ڕاده‌ی نه‌وه‌د له سه‌د له وشه و زمانی یه‌کتر تێناگه‌ن. ئه‌م به‌ڕێزه ئاگاداری ئه‌وه نه‌بووه که ئه‌و به‌رهه‌مه‌ی که له لایەن ئه‌وه‌وه به شانامهی له‌کی ناوه‌زد کراوه هه‌ر به‌و ڕاده‌یه‌ی که ئاخێوه‌رانی له‌ک لێی تێده‌گه‌ن ئاخێوه‌رانی که‌لهوڕی و هه‌ورامی و لوڕیش لێی تێده‌گه‌ن. ته‌نانه‌ت ده‌توانین بڵه‌ین زمانی ئه‌ده‌بیی گۆرانی یه‌کێ له گرینگترینی ئه‌و بابه‌تانه‌یه که ده‌توانێت ببێته پاڵپشتێکی زانستی بۆ ئه‌و که‌سانه‌ی که باوه‌ڕیان به هاوڕیشه‌بوونی زمانی هه‌موو ئه‌و ئاخێوه‌رانه‌یه که باسمان کردن.
[26] لهم ڕۆژانه‌دا، ده‌سنووسێک (نووسراوی ساڵی ١٢٦٦ کۆچی) له داستانی “مه‌م و زین” که له کتێبخانه‌ی ده‌وڵه‌تی به‌رلین پارێزراوه، که‌وتووه‌ته به‌ر ده‌ستی نووسه‌ر. ئه‌م ده‌ستنووسه به زمانی ئه‌ده‌بیی گۆرانی نووسراوته‌وه. نووسه‌ر به هاوکاری یه‌کێک له تۆێژه‌ره لێهاتووه‌کانی زانکۆی بامبێرگی ئاڵمان له سه‌ر بنه‌ماکان و چۆنیه‌تی نه‌ریتی ئه‌م ده‌سنووسه له براورد له‌گه‌ڵ نه‌ریتی مه‌م و زینی ئه‌حمه‌دی خانیدا لێده‌کۆڵێت و له داهاتوویەکی نێزیک پێشکه‌شی خوێنه‌رانی ده‌کات.
[27] لێکۆڵینه‌وه‌کانی زمانه‌وانی سه‌ده‌ی بیسته‌م به شێوه‌یه‌کی نه‌ریتی حه‌زیان له جیاکردنه‌وه و دووباره ناساندنه‌وه‌ی شێوه‌زمانه‌کانی ئێران بووه و ئه‌م ڕه‌هه‌نده تا ئێستاش به‌رده‌وامه. هه‌ر چه‌ند توێژینه‌وه‌کانی زمانه‌وانی بانگه‌شه‌ی پۆلێنکردن و ده‌سته‌بندیی زمانه‌کان ئه‌که‌ن به بێ ئه‌وه‌ی که هه‌ستیاریه‌ک له بواری خه‌ڵکناسییه‌وه دروست بکات، به‌ڵام ڕۆژ له دوای ڕۆژ ده‌وری لێکۆڵینه‌وه‌کانی زمانه‌وانی له بزواندنی ئه‌نگێزه‌کانی جیاوازی‌خوازی یان پاوانخوازی ئاشکراتر ده‌بێت. بۆ وێنه لێکۆڵینه‌وه کلاسیکه‌کانی مینورسکی (103-75: 1943) سه‌باره‌ت به گۆرانه‌کان بوو به بیانوویه‌کی باش بۆ خه‌ڵکناسان و زمانه‌وانانی ڕووس تا بنچینه‌ی پێناسه‌ی گۆران وه‌کوو زمان و یه‌که‌یه‌کی کۆمه‌ڵایه‌تیی جیاواز له کورده‌کان دامه‌زرێنن و دوابه‌‌دوای ئه‌وه لێکۆڵه‌رانی ئاڵمانی (Mann & Hadank 1932; MacKenzie 1961, 2002; Paul 1998, Haig 2012, 2014) درێژه‌یان به‌م ڕه‌وته داوه و بووه‌ته هۆی دۆزینه‌وه‌ی جیاوازیی زمانی ئاخێوه‌رانی گۆرانی، هه‌ورامی و دیملی (زازاکی) له زمانی کوردی به‌م پێیه، ئه‌مڕۆکه واتای زمانی کوردی له لایەن زۆربه‌ی زمانه‌وانانه‌وه به شێوه‌یه‌کی گشتی به دوو دیالێکتی کورمانجی و سۆرانی ده‌وترێت. به زمانێکی ساده هه‌ر یه‌که له‌و ناوانه‌ی که له چه‌ن ده‌یه‌ی پێشوودا شانامه‌کانیان پێ ناوزه‌د کراوه (شانامهی له‌کی، هه‌ورامی و…) به شێوه‌یه‌کی ناڕاسته‌وخۆ پیشانده‌ری جۆرێک له ڕوانگه‌ی جیاوازی‌خوازی له نێوان ئه‌و گرووپه ئه‌تنیکیانه بووه که ئامانجی زمانه‌وانیی نوێ بووه له‌گه‌ڵ چه‌مکی دێرینی «کورد و کوردی». لێکۆڵه‌رانی ئه‌م دواییانه به هه‌ڵبژاردنی سه‌ردێڕگه‌لێک وه‌کوو هه‌ورامی، له‌کی یان لوڕی ڕوانگه‌ی «خۆ» و «ئه‌وی‌تر» یان زه‌ق و به‌رجسته کردووه‌ته‌وه.
[28] Leezenberg 1992
[29] بۆ زانیاری زورتر بڕوانن بۆ Chamanara 2015
[30] بڕێ له زمانه‌وانان و ئێراناسان وه‌کوو بنونیست، یووتا، لازار و …. له‌و باوڕه‌ن که کێشی شیعر له ئێرانی کۆندا بڕگه‌یی بووه و بۆ ئه‌م ڕایه‌ش نموونه‌گه‌لێکیان له ئاسه‌وارگه‌لی ئه‌و سه‌رده‌مه وه‌کوو: داری ئاسووریک، گاساکان، بونده‌هشن و یادگاری زه‌ریران هێناوه‌ته‌وه که له سه‌رکێشی شه‌ش تا یانزه بڕگه‌یی هۆنراونه‌ته‌وه. که‌وابوو ئه‌گه‌ری ئه‌وه هه‌یه که شیعری کوردی میراتبه‌ری کێشی شیعری و ئه‌و تایبه‌تمه‌ندیانه بێت که پێش ئیسلام له شیعری ئێرانیدا به‌رچاو ده‌که‌ون. بۆ زانیاریی زۆرتر بڕوانن بۆ:
Benveniste, 1932: 292-4; Utas, 1994: 140; Lazard, 2006; Shaked, 1970: 395-405.
هه‌ر وه‌ها Sutton, 1975: 75-97
[31] ڕازی، شه‌مسه‌دین محمه‌دی قه‌یس، ئه‌لموعجه‌م فی مه‌عاییری ئه‌شعاری عه‌جه‌م (سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی 7 ک. م) ساغکردنه‌وه:
عه‌للامه محه‌مه‌د بن عه‌بدولوه‌هابی قه‌زوینی و موده‌ررسی ڕه‌زه‌وی، تاران بڵاوکردنه‌وه‌ی زانکۆی تاران، 1348، ل: 173 تا 177.
[32] په‌رهیزی، عه‌بدولخالق، کێشی شیعری کوردی، تاران کتێبی زه‌مان، 1385، ل. 130.
[33] بۆ زانیاریی زۆرتر بڕوانن بۆ Chamanara 2015
[34] Realism
[35] Supernatural
[36] نۆڵدکه 1369: 4- 172
[37] بۆ زانیاریی زۆرتر سه‌باره‌ت به ئه‌م که‌سایه‌تیگه‌له و بنه‌مای ئوستووره‌یی ئه‌وان بڕوانن بۆ چهمهنئارا، 1393: 31- 209
[38] Chaman Ara 2015: 51-61; Kreyenbroek and Chaman Ara 2013: 151-69
[39] سه‌باره‌ت به دووباره نووسینه‌وه‌ی حه‌ماسه ئێرانییه‌کان له سه‌ده‌کانی ناوه‌ڕاست، بڕوانن بۆ: سه‌فا، 1389: 121 به‌ولاوه. هه‌روه‌ها بڕوانن بۆ Gazerani 2013: 178-197
[40] په‌رویزی، ئاهنگه‌ر نژاد، 1391
[41] Van Zutphen 2011
[42] Layered story form
[43] چیرۆکه تێکئاخنراوه‌کانی سه‌مه‌کی عه‌ییار و هه‌زار و یه‌ک شه‌و له نموونه‌گه‌لی زه‌قی ئه‌م شێوازه‌ن.
[44] جیاوازی چیرۆک و گێڕانه‌وه‌کانی ئێرانییه‌کان و پارسییه‌کانی هیند بوونی چیرۆک و گێڕانه‌وه جۆربه‌‌جۆڕه‌کانی فهرامهرزنامه (که له مێژووی سیستان ئاماژه‌ی پێ کراوه) و هه‌روه‌ها کۆمه‌ڵێکی زۆر ده‌وڵه‌مه‌ندی ئه‌ده‌بی حه‌ماسی و پاڵه‌وانییه که له ژێر ناوی ئه‌ڵقه‌ی سیستاندا ناوبانگی ده‌رکردووه. ئه‌مانه له گرینگترین نموونه‌کانی ئه‌ده‌بی حه‌ماسین که به یادگار ماوه‌نه‌ته‌وه و پشانده‌ری گۆڕانگه‌لێکی واتاداره که له سه‌رده‌مه‌کانی دواتردا ڕوویان داوه. (خالقی موتڵه‌ق، ڕۆسەم و ئه‌سفه‌ندیار)
[45] بۆ زانیاریی زۆرتر سه‌باره‌ت به‌م بابه‌ته بڕوانن بۆ وتاری نووسه‌ری ئه‌م دێڕانه له ژیر ناوی «ئاخری خۆشی شانامه له کوێیه؟» له گۆڤاری ئێران نامه، ژماره‌ی 4، زستانی، 1392 هـ، ل ل 54 – 46.
[46] Third person of view
[47] میر سادقی: 1376: 396
[48] Soliloquy
[49] Artistic distance
[50] Aesthetic distance
[51] Psychic distance
[52] Wide-angle view
[53] Close-up view
[54] Transcription
[55] Diphthong
[56] بڕوانن بۆ خشته‌ی ده‌نگنووسی سه‌ره‌تای ئه‌م کتێبه.
[57] جێناوی كه‌سی جیا له هه‌ورامیدا بریتین له: من- تۆ- ئاد/ئاده (تاك) ئێمه- شمه- ئادیشا (كۆ). ناسه‌ی كرداری تێپه‌ڕی كاتی ئێستا بریتین له: وو –ی-ۆ (تاك) مێ-دێ-ا. جێناوی كه‌سی لكاو و ناسه‌ی كرداری تێپه‌ڕی كاتی ڕابردوو بریتین له: م –ت-ش (تاك) ما-تا-شا.
[58] مه‌به‌ستی ئێمه له گێڕه‌وه‌ری شانامه لێره‌دا نه‌قاڵی شانامهی کوردییه. زۆر ئاشكرایه كه له نێوان نه‌ریتی زاره‌كیی نه‌قاڵی و نه‌ریتی ئه‌م دواییانه‌ی شانامه‌خوێنی و كۆڕگیری جیاوازییه‌كی بنه‌ڕه‌تی هه‌یه. گێڕانه‌وه له نه‌ریتی نه‌قاڵی فارسی له بواری بیچم و پێكهاته‌وه جیاوازییه‌كی بنه‌ڕه‌تیی له‌گه‌ڵ شانامهی فیرده‌وسیدا هه‌یه. له نه‌ریتی حه‌ماسیی كوردیدا دۆخه‌كه تا ڕاده‌یه‌ك جیاوازه. نه‌ریتی حه‌ماسیی كوردی هه‌ڵقوڵاوی نه‌ریتی زاره‌كیی نه‌قاڵییه. لهم نه‌ریته‌دا به‌ده‌گمه‌ن ئاوڕ له سه‌رچاوه‌ی نووسراوی شانامهی فیرده‌وسی دراوه‌ته‌وه. هه‌ر چه‌ند به هۆی بڵاوبوونه‌وه‌ی كتێبی چاپی به‌ردی له هیند و ئێران گێڕه‌وه‌ری شانامهی كوردیش له‌گه‌ڵ شانامهی فیرده‌وسیدا ئاشنایه‌تییان په‌یدا كردووه و له ده‌قی بڕێ له گێڕانه‌وه‌كاندا جاربه‌جار ئاماژه به ناوی فیرده‌وسی ده‌كرێت به‌ڵام ئه‌م ئاماژه‌گه‌له كه‌متر كاریگه‌ری له سه‌ر بیچم و پێكهاته‌ی گێڕانه‌وه زاره‌كییه‌كان داناوه. شانامه‌خوێن له ئه‌ده‌بی حه‌ماسیی كوردیدا ئه‌و كه‌سانه‌ن كه سه‌واد و هونه‌ری پێویستیان هه‌بووه تا به ئاوازه‌وه كتێبچه‌كانی شانامه بخوێننه‌وه. به شێوه‌یه‌كی وردتر ده‌توانین ناوی ئه‌م كه‌سانه وه‌كوو شانامه‌خوێن ناوزه‌د بكه‌ین نه‌ك وه‌كوو نه‌قاڵ.
[59] به بڕوای بڕێک له لێکۆڵه‌ران، له سه‌رده‌می هاوچه‌رخدا هێشتا زمانی گۆرانی له ده‌ڤه‌ره‌کانی ڕۆژئاوایی کرماشان (وه‌کوو گه‌وره‌جوو، که‌نووڵه و هه‌ورامانات) ئاخێوه‌ری هه‌یه و هه‌وڵ ده‌ده‌ن بۆ پێناسهکردنی گۆرانی وه‌کوو زمانێک که گیانه‌لادایه. ئه‌مه له حاڵێکدایه که نێوان زمانی ئاخێورانی ئه‌و ده‌ڤه‌رانه و ئه‌و ده‌قانه‌ی که هه‌مان لێکۆڵه‌ران له ژێر ناوی ئه‌ده‌بی یارسانی ده‌یناسن ناکۆکیی به‌رچاو ده‌بیندرێت. به بڕوای نووسه‌ری ئه‌م دێڕانه، سه‌رده‌می داڕووخانی زمانی ئه‌ده‌بیی گۆرانی چه‌ند ده‌یه له‌مه‌و پێش ده‌ستی پێ کردووه و سه‌رده‌می میدیا و په‌روه‌رده‌ی گشتی له سه‌ده‌ی بیستم و بیست و یه‌کم، ئیدی به گشتی دوایین بزماره‌کانی له سه‌ر تابووتی نه‌ریتی گێڕه‌وه‌ریی زارهکی و هه‌روه‌ها نه‌ریتی درێژخایه‌نی گۆرانی داکوتاوه.
[60] بڕوانن بۆ بهرامی، 1388 زورێک له لاپه‌ڕه‌کان.
[61] ده‌کرێت وتاری The Parthian Gōsān and Iranian Minstrel Tradition ی خانمی پرۆفیسور بۆیس وه‌کوو سه‌ره‌تای میتودولۆژیی نه‌ریتی زارهکی ناوی لێ ببرێت که دژ به بیرۆکه‌ی سه‌رچاوه نووسراوه‌کانی شانامه له به‌رهه‌مه‌کانی نۆڵدکێ (Nӧldeke 1920) په‌نجه‌ره‌یه‌کی تازه بۊ شانامه‌ناسانی کردووه‌ته‌وه.
[62] خانمی یامامۆتۆ له لێکۆڵینه‌وه‌کانی خۆیدا وێڕای داکۆکی له سه‌ر نه‌ریتی زارهکی بیرۆکه‌که‌ی له ژێر ناوی (Oral Performance Model) پێشکه‌ش کردووه که لهم بیرۆکه‌یه‌دا له سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه‌یه که که‌سایه‌تییه‌کان و نموونه‌کان (فورموولآکان، مۆتیفه‌کان و ته‌کنیکه‌کان) به‌شداری له گێڕانه‌وه زاره‌کییه‌کان ده‌که‌ن.
